• Artikelen

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Kunstenares Charlotte van Pallandt (1898-1997) is in Rotterdam vooral bekend van haar beeld Wilhelmina in het Park.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Charlotte Pallandt aan het werk in een hoek van haar atelier in Noordwijkerhout, ca. 1957.

Louise van der Veen, Charlotte van Pallandtfoundation

Op 4 mei 1968 onthult koningin Juliana in het Park bij de Euromast een stenen beeld van haar moeder, Wilhelmina. De creatie van beeldhouwster Charlotte van Pallandt wordt door vriend en vijand geprezen. Zij heeft niet alleen de koningin bijzonder treffend weergegeven, maar ook een eigentijdse invulling gegeven aan het aloude cliché van een standbeeld van een beroemd persoon. Het past qua thematiek en uitvoering precies binnen de wederopbouwkunst.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Het Wilhelminabeeld wordt op zijn plaats getakeld op 1 mei 1968.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam
Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Onthulling van het Wilhelminabeeld op 4 mei 1968 door koningin Juliana en prins Bernhard.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam

Wilhelmina van de burgers en ondernemers

Wilhelmina, koningin van Nederland van 1908 tot 1948, overleed in 1962. In 1965 wordt op initiatief van K.P. van der Mandele een comité opgericht om Rotterdam een standbeeld van haar te geven. Het geld wordt door het bedrijfsleven en de burgerij bijeengebracht. De bekende kunstenares Charlotte van Pallandt (1898-1997) krijgt in de zomer van 1965 de opdracht. Een overweging is dat de kunstenares Wilhelmina persoonlijk heeft gekend. Zij had eveneens in 1965 in Rotterdam een reliëf van de dichter Leopold gerealiseerd. Het stond aanvankelijk in het rosarium achter Museum Boijmans, maar werd verplaatst naar het Erasmiaans Gymnasium.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Wethouder Nancy. Zeelenberg onthult in mei 1965 het reliëf van J.H. Leopold in het rosarium bij museum Boijmans-Van Beuningen.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam, 1965
Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Het reliëf van Leopold staat tegenwoordig bij het Erasmiaans Gymnasium aan de Wytemaweg.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Barones

Van Pallandt is barones en ondanks aanleg voor tekenen en schilderen ligt een carrière als kunstenares niet voor de hand. Haar ouders laten haar wel schilderlessen volgen maar verbieden haar naar de kunstacademie te gaan. Dat aristocraten met kunst geld zouden verdienen was ondenkbaar. Nadat zij haar huwelijk met een diplomaat na vier jaar beëindigt, gaat zij in 1923 haar eigen weg. En kiest nu wel voor de kunst. 

Het afscheid van haar adellijke leven is rigoureus. Ze pakt de eerste de beste trein uit Parijs en gooit haar trouwring uit het raam. Ze volgt lessen in Lausanne en Parijs en begint in 1929 met beeldhouwen. Ze verblijft in de jaren twintig en dertig afwisselend in Parijs en Nederland. De bekende beeldhouwer Albert Termote geeft haar technische adviezen. Vanuit een kubistische stijl ontwikkelt zij zich naar een meer figuratieve, realistische stijl. In 1937 levert ze een bijdrage aan het Nederlands paviljoen op de Wereldtentoonstelling. In 1943 betrekt ze een atelierwoning in de Zomerdijkstraat in Amsterdam, waar ze andere kunstenaars als Fred Carasso en Piet Esser leert kennen.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Onthulling van een borstbeeld van K.P. van der Mandele in het gebouw van de Nederlandse Economische Hogeschool. Met van links naar rechts de beeldhouwster Charlotte van Pallandt, K.P. van der Mandele en rector magnificus R. Burgert.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam, 1966

Juliana

In 1953 krijgt Van Pallandt opdracht om een bronzen portretbuste van Juliana te maken voor het Provincie van Gelderland. Het lukt haar niet om aan de hand van foto’s tot een bevredigend resultaat te komen. Daarom gaat ze bij Juliana op bezoek om thee te drinken en dan lukt het haar wel de persoonlijkheid te verbeelden. “Ik zag haar ineens zo anders. En met dat beeld in mijn hoofd ben ik naar de trein gehold om het zo snel mogelijk te maken, voordat ik het weer kwijt zou raken. En het is gelukt.” Van Pallandt blijft grotendeels figuratief werken in een tijd dat de abstracte kunst terrein wint. “Ik heb wel abstracte elementen in mijn beelden gebruikt, maar ik ben altijd bij de mens gebleven. Als iemand interessant is verveelt het toch nooit.”

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Prinses Juliana reikt op 30 oktober 1980 in het Singermuseum te Laren de Singerprijs uit aan beeldhouwster Charlotte van Pallandt.

Marcel Antonisse, Nationaal Archief

Een standvastige en vastberaden vorstin

Van Pallandt kreeg de opdracht om Wilhelmina uit te beelden als de koningin van het verzet: wilskrachtig en onverzettelijk. Niet de jonge vorstin te paard of in gezelschap van prins Hendrik, maar zoals de meeste mensen haar herinnerden. Haar standvastigheid en vastberadenheid tijdens de oorlogsjaren hadden veel respect afgedwongen. Wilhelmina had in 1948 aan Rotterdam de wapenspreuk ‘Sterker door Strijd’ gegeven.
Van Pallandt gebruikte een foto van Wilhelmina tijdens haar laatste officiële optreden in Rotterdam, de onthulling van het Verzetsmonument van Mari Andriessen op het Stadhuisplein in 1952. Ze stond in een lange jas en keek op naar het kunstwerk. “Zoals ze daar staat in haar lange jas, op te kijken naar het monument. Soldatesk. Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin. Zij was door en door goed, maar niet gemakkelijk. Alles zag ik terug in dat krantenfotootje.”
Over het beeld zei Van Pallandt: “De driedimensionale compositie is één kant van ’t beeldhouwen, een zeer boeiende en belangrijke kant. Ook moet een beeld zoveel mogelijk licht opvangen – vanuit de verte moet ‘t niet grijs aandoen. Van ’t beeld van koningin Wilhelmina maakte ik een driehoek – van ’t hoofd tot aan de voeten vangt ze licht op.”
Mari Andriessen maakte zelf in 1967 een qua thematiek vergelijkbaar beeld van Wilhelmina voor het Wilhelminapark in Utrecht. Andriessen baseert zich op een foto van de koningin na de landing in Zeeland in 1944: een kordate vrouw met kapothoedje* en mantel.


*dameshoed zonder rand met verhoogde voorrand en achterzijde geopend

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Prinses Wilhelmina bij de onthulling van het verzetsbeeld op het Stadhuisplein in 1957.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam, 4 mei 1957

Soldatesk. Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin. Zij was door en door goed, maar niet gemakkelijk. Alles zag ik terug in dat krantenfotootje.

Gezicht

Aanvankelijk had Van Pallandt geprobeerd het gezicht uitdrukking te verlenen, maar dat lukte haar niet. In overleg met koningin Juliana werd besloten het gezicht zonder details te laten. Dit versterkt de uitdrukkingskracht van het beeld.
Een monument voor een koningin ontwerpen is een moeilijke en ondankbare opgave. Het beeld moet representatief zijn voor de collectieve herinnering van het hele Nederlandse volk. En dan is er ook nog de dochter, Juliana. Die is tevreden met het beeld: “Het is precies m’n moeder.”

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Het Wilhelminabeeld eind jaren zeventig.

Stadsarchief Rotterdam

Hardsteen

Het beeld is meer dan levensgroot, namelijk drie meter hoog. Het beeld staat op een open plek aan de rand van het Park. De koningin kijkt uit over de rivier, een uitzicht waar zij een speciale voorkeur voor had. Het beeld staat op een sokkel van 80 centimeter hoog. Oorspronkelijk is het de bedoeling het beeld in brons uit te voeren, maar uiteindelijk wordt gekozen voor hardsteen. In het Belgische Soignies wordt een perfect stuk hardsteen uitgezocht, zonder gebreken en zoutvlekken. Het wordt bij steenhouwerij Swaak in Haarlem bewerkt op basis van een model van gips op ware grootte. Dit is in Parijs bij ‘agrandisseur’ Coquelin vervaardigd. Steenhouwer Willem Jonker doet het ruwe werk. De afwerking doet Van Pallandt zelf in haar atelier in Noordwijk. Als het beeld bijna af is heropent Jonker de discussie of er niet toch een gezicht moet komen. Van Pallandt besluit opnieuw dat het zo goed is. Tijdens het laatste hakwerk in het voorjaar van 1968 valt zij van een ladder en kneust haar heup. Zij mist daarom de onthulling van het beeld. Oorspronkelijk moment van onthulling zou 31 augustus 1967 zijn geweest, de geboortedag van de koningin.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Het bronzen beeld van Wilhelmina in Den Haag.

F. Eveleens, Wikimedia Commons, 2009

Replica’s

Er zijn tien exemplaren van de eerste schets van zeventien centimeter hoog gegoten en zes van een model van 53 centimeter hoog. In het Tweede Kamergebouw is in 1978 een bronzen afgietsel van ruim een meter hoogte geplaatst. Het oorspronkelijke levensgrote gipsmodel wordt door verzamelaar Dirk Hannema verkregen voor de Hannema-De Stuers Fundatie.
Dat gipsmodel komt later goed van pas. In 1984 krijgt Van Pallandt plotseling de opdracht om een bronzen afgietsel van haar Wilhelminabeeld te maken voor Den Haag. Daar is men al twintig jaar bezig met een Wilhelminamonument. Een controversioneel ontwerp voor een keienlint door het centrum van kunstenaar Hans Petri en architect Frans van Dillen uit 1974 is na publieke verontwaardiging verworpen. Ook een paviljoen van architect Aldo van Eyck wordt afgeschoten. Waarna gekozen wordt voor een ‘veilige’ oplossing, een bestaand en algemeen gewaardeerd beeld. Niet het einde van de discussie, want nu wordt er weer uitgebreid gesteggeld over de locatie. Uiteindelijk ontwerpt Van Embden de omgeving van het monument voor een plek vlakbij paleis Noordeinde.

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Het omstreden plan voor een keienlint van Petri en Van Dillen werd door Den Haag.

Koningin van de Nederlandse beeldhouwkunst

Er is veel lof voor dit en ander werk van Van Pallandt, die wel de ‘koningin van de Nederlandse beeldhouwkunst’ wordt genoemd. In 1981 is er een grote overzichtstentoonstelling van haar werk in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Daarop is ook het grote gipsen model te zien. In 1994 verschijnt het oeuvre-overzicht Charlotte van Pallandt. Beelden & tekeningen van Lambert Tegenbosch en M. Koekkoek.
Om jonge kunstenaars in Nederland aan te moedigen stelt Van Pallandt een prijs in voor beeldhouwers tot 35 jaar. In 1978 wordt de eerste tweejaarlijkse Charlotte Van Pallandt Prijs uitgereikt. De Charlotte van Pallandt Foundation beheert een website met een volledig overzicht van werk en leven van deze ‘grande dame van de Nederlandse beeldhouwkunst.’
Architect Van Embden, betrokken bij het Wilhelminamonument in Den Haag, zegt: “Het treffen van een karakter is misschien wel de essentie van haar kunstenaarschap.” En bevriend kunstenaar Peter Struycken stelt: “Mevrouw Van Pallandt kan een model typeren door gebaar, houding en volume in de ruimte te vatten in één plastische beweging, waarvan de uitdrukking veel verder strekt dan de som van ogen, neus, mond, armen, romp en benen...” Ten slotte Wim Pijbes, betrokken bij het beheer van Het Park: “De mooiste Wilhelmina is gehouwen uit hardsteen en siert sinds 1968 Het Park in Rotterdam. Het is letterlijk een vrouw uit één stuk, Charlotte van Pallandt beeldde haar af als de onverzettelijke en standvastige moeder des vaderlands. Van Pallandt liet een groot oeuvre na, waarvan dit haar meesterwerk is.”

Trots, voornaam en eenzaam. Een vorstin

Model van het Wilhelminabeeld in het atelier van beeldhouwster Charlotte van Pallandt.

Stadsarchief Rotterdam

Bronnen

M. de Koning, A. Kraayenga - Wilhelmina Monumentaal, Zwolle, 1987; L. Tegenbosch en M. Koekkoek - Charlotte van Pallandt. Beelden & tekeningen, Zwolle, 1994; M. Jager, Charlotte van Pallandt - Kunst als levensdoel, uitgeverij Waanders, 2019;  https://charlottevanpallandtfoundation.com

Meer info over..

Het werk Leopold van Charlotte van Pallandt is beschreven op de website van BKOR.

De Charlotte van Pallandt foundation beschrijft haar leven en oevre op de website charlottevanpallandtfoundation.com.

Bij Museum de Fundatie is de catalogus 'Charlotte van Pallandt - Kunst als levensdoel', geschreven door Maarten Jager, te vinden. Op de website staat een korte samenvatting van de gelijknamig expositie uit 2019.

Geschreven door Paul Groenendijk.

Kunstenaar
Charlotte van Pallandt (1898-1997)
Kunstwerk
Wilhelmina, Leopold
Locatie
het Park, Baden Powelllaan, Rotterdam, Nederland
Kunstenaar
Charlotte van Pallandt
Kunstwerk
Sculptuur Brons Hardsteen