Een vergeten vrouwelijke beeldhouwer

Toen de redacteur van het blad Hier Rotterdam in 1956 langsging bij Joan Bakker om hem te interviewen over zijn beeldhouwwerk, bleek daar in huis nog een kunstenaar aanwezig te zijn: Bakkers echtgenote, Rie Elias. “Want ook de vrouw des huizes heeft een eigen sculpturaal oeuvre, zelfs meer dan dat, want zij maakt wandkleden en dat is weer heel iets anders, terwijl bovendien twee jonge kinderen haar zorg opeisen en dat is voor een kunstenares nóg weer iets anders!”, schreef de redacteur die zodoende ook haar werk opnam in het artikel.

Aandacht voor vrouwelijke beeldhouwers was niet echt een uitzondering, wel gebeurde het minder vaak dan bij mannelijke vakgenoten. Beeldhouwkunst gold vorige eeuw als niet erg geschikt voor het ‘tere geslacht’. Beeldhouwsters werden daarom gezien als een moderne verschijning, iets bijzonders. Dat gold voor de oorlog maar zeker ook erna, toen de kunst bevangen raakte van een zeker machismo: ruige expressie in de vrije kunst, grote formaten en stoere technieken in de gebouwgebonden opdrachtkunst. Mannelijkheid was kortom in meerdere opzichten de norm. 

Toch had Elias een paar jaar een actieve praktijk. Hier Rotterdam kon dan ook zeker wat vertellen over deze vrouw die als beeldhouwer actief was in Rotterdam, de stad waar ze in 1919 als Maria Norberta Elias ter wereld was gekomen. Tijdens de oorlog was ze er naar de kunstacademie gegaan, alwaar ze van richting veranderde. “Ging voor mode naar de academie en zag daar boetseren,” vatte ze het samen op een miniem biografisch overzichtje dat in een map is beland bij de RKD – een dun mapje, tekenend voor de zeer beperkte aandacht die er is geweest voor haar werk. Aanvankelijk had ze geboetseerde en bronzen plastiekjes van meisjesfiguren en kopjes gemaakt, een ingetogen kunst met een stille uitstraling. 

Deze natuurgetrouwe stijl was gangbaar. Beeldhouwkunst werd veel geassocieerd met opdrachten en gold daarin als dienstbaar en dus figuratief, klassiek, zonder abstracties. Op vrouwelijke beeldhouwers werd daarbij strenger gelet. Nel Klaassen kreeg nogal kritiek op de stileringen in haar oorlogsmonument in Arnhem in 1949 waarmee ze een ‘inhoudelijk kostbare traditie’ zou hebben aangetast. Het eer aandoen van de schepping paste bij vrouwelijke eigenschappen, en dat werd wel gewaardeerd bij een vrouwelijke kunstenaar. Tegelijkertijd moesten vrouwen waken voor ‘vrouwelijke uitwassen’ zoals sentimentaliteit. Evenmin mocht het te robuust worden, dat gold als mannelijke overcompensatie. Het was dus een zeer nauw pad. 

Oftewel: bij vrouwelijke makers werd altijd het geslacht in ogenschouw genomen. Werd ook Elias’ werk daarom meer kritisch bejegend? Want erg positief was de pers niet, toen ze na de oorlog een paar keer exposeerde. “Het werk van Riet Elias vertoont de aarzeling, die aanduidt, dat zij in een overgangsstadium verkeert, zodat ik mijn oordeel zal opschorten,” meldde Piet Begeer in Het Vrije Volk in 1946 over een tentoonstelling met werk van Elias, Bakker en Cees Witters – alleen over Bakker was hij enthousiast. In 1947 deed Elias mee aan een tentoonstelling in het Zuider Volkshuis, in Vreewijk. “Aardige resultaten, die echter meer in de sfeer van de kunstnijverheid dan in die van de beeldhouwkunst liggen,” vond Pierre Janssen. 

Elias exposeerde enkel in groepsverband, en altijd samen met haar man Joan Bakker. Ze hadden elkaar leren kennen op de kunstacademie en vanaf hun trouwen hielpen ze elkaar: elkaar assisterend als er tijdnood was, en werkten zowel individueel als samen aan opdrachten. Vooral tweede helft jaren veertig waren een drukke tijd voor haar, behalve exposities waar ze beeldhouwkunst en ook wandkleden toonde, begonnen uitnodigingen voor opdrachten te komen. In mei 1947 werd in het Feyenoord stadion in een korte plechtigheid een door haar ontworpen en gemaakt gedenkteken onthuld, een fors monument ter nagedachtenis aan 21 Feyenoordleden die tijdens de oorlog waren omgekomen. Omdat er geen vergunning was aangevraagd voor het monument, moest het worden verwijderd. In diezelfde tijd gingen zij en Bakker keramische reliëfs maken voor boven de entrees van nieuwe woonblokken, portiekflats, aan de Dijkstraat en Speelmanstraat in Kralingen. Universeel uitziende woningen, die door de verschillende kunstwerken toch elk een eigen opgang hadden. Elias’ gevelstenen bestonden uit sprookjestaferelen. Bij een renovatie verdwenen de bakstenen gevels onder trespa-panelen. De gevelstenen zijn uitgespaard en nog steeds zichtbaar al zijn ze egaal groen geverfd.

Op eigen titel maakte Elias in 1950 zelfs 26 gevelstenen voor woonhuizen in Vlaardingen, een opdracht die ze had gekregen van de architecten ervan, de gebroeders Kraaijvanger. Die vroegen haar ook voor een winkelpand van Lampe dat in 1953 verrees aan de Hoogstraat in Rotterdam: in twaalf keramische gevelstenen verbeeldde ze in het midden de vier jaargetijden, aan weerszijden geflankeerd door beeltenissen van plantaardige en dierlijke grondstoffen voor textiel. In 1956-57 werkte ze opnieuw samen met haar man, nu voor de firma Ruys & Co.: hij maakte de kleurige tegeltableaus aan de gevel van het pand aan de Veerhaven, zij voorzag het interieur bij het trappenhuis van geglazuurde tegels. 

Over haar werk van daarna ontbreken berichten – nadat de vermeldingen in recensies eind jaren veertig al heel summier waren geweest, een of twee regels. Die beperkte aandacht zal zeker te maken hebben gehad met het artistieke gehalte, maar dat niet alleen. Volgens een onderzoek uit 1988 kregen vrouwelijke beeldhouwers zowel voor als na de oorlog bij gelijke prestaties en soortgelijke opdrachten minder aandacht dan hun mannelijke collega’s, ook al verschilde het werk stilistisch of kunsthistorisch niet. Dat gold niet alleen voor beeldhouwers. In een ander onderzoek zijn nagenoeg identieke schilderijen vergeleken: gesigneerd met een vrouwennaam bleken die minder op te brengen dan die met een mannennaam. 

Over de tweede helft van Elias’ leven is weinig bekend. In 1960 verhuisde ze naar Boxmeer en in 1963 verscheen nog een kort artikel over een mozaïek van St. Norbertus, de patroonheilige van de gemeente Gennep, dat ze had ontworpen voor de raadszaal van Gennep. Het werd onthuld in aanwezigheid van de burgemeester en de commissaris van de koningin, Elias sprak enkele woorden. Dat was het. Daardoor lijkt dat ene dubbelinterview met Hier Rotterdam in 1956 het enige te zijn geweest waarin ze meer aandacht kreeg. Het artikel werd door de journalist afgesloten met de mededeling dat Elias natuurlijk voor de kinderen moest zorgen maar dat haar beeldende werk daar vast niet onder zou lijden. Misschien niet. Maar wel onder het gebrek aan serieuze aandacht dat er was voor veel vrouwelijke beeldhouwers. 

• Gevelstenen. Entrees woonblokken Dijkmanstraat en Speelmanstraat, Rotterdam. 1946-49. Nog intact, sloop dreigt.
• Monument ter herdenking gesneuvelde Feyenoordleden. Feyenoordstadion. 1947. Verdwenen
• Twaalf tegeltableaus. Winkelpand Lampe, Hoogstraat 198 Rotterdam. 1953. Intact.
• Keramisch wandwerk. Interieur Ruys & Co., Veerhaven 4 Rotterdam. 1956/57. Status onbekend

P.A. Begeer, ‘Drie exposanten in “De Iris”’, Het Vrije Volk, 20 september 1946; ‘Feijenoord eert gevallen leden’, Algemeen Dagblad, 5 mei 1947; ‘Tentoonstellingen in Ons Huis en het Zuider Volkshuis’, Rotterdamsch Parool, 9 december 1947; P. Janssen, ‘Rotterdammers exposeren aan de Brink’, Het Vrije Volk, 16 december 1947; ‘Goede sinterklaas-expositie in het Schielandshuis’, Algemeen Dagblad, 30 november 1949; ‘Joan Bakker en Riet Elias. Beeldhouwwerk in dienst van stadsopbouw’, Hier Rotterdam, 11 mei 1956; ‘St. Norbertus-mozaïek in Gennep onthuld’, Dagblad van Noord-Limburg, 12 juli 1963; J. Balen-Swets, Een beeld van een vrouw. Nederlandse beeldhouwsters uit de school van Bronner, Amsterdam 1988; Documentatiemappen RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. 

Op de website van het BKOR zijn de werken van Rie Elias aan de Hoogstraat en Dijkstraat ook te vinden. Haar werk in het stadion Feijenoord is verdwenen maar komt wel voor in de eerste aflevering van de tweede serie Nooit Geweten! op Open Rotterdam/YouTube.

Op de website Mens en Dier in Steen en Brons zijn alle gevelstenen van Riet Elias terug te vinden. De gebroeders Van der Krogt documenteren en fotograferen in heel Nederland beeldende kunst van mens en dier. Een enorm uitgebreid overzicht van kunstwerken van personen en dieren in ons land.

Geschreven door Sandra Smets.