Zuidpleinflat

De Zuidpleinflat is het vierde hoge woongebouw dat de Rotterdamse architect Willem van Tijen (1894-1974) realiseerde. Na de Parklaanflat van 1933, de Bergpolderflat van 1934 en de Plaslaanflat van 1938 werd hij in 1939 door de Gemeentelijke Technische Dienst gevraagd voor één van de geplande vijf woonflats in het groen aan de zuidelijke rand van het Zuidplein. Hoogbouw zou je deze woongebouwen van acht verdiepingen tegenwoordig niet meer noemen, maar in 1941 is er al sprake van veertien verdiepingen. En nog steeds zijn er vijf flats gepland, want er is natuurlijk enorme woningnood door de verwoestingen van het bombardement. Er komen woningen voor grote en kleine gezinnen. Volgens de kranten zijn de bestektekeningen voor de flatgebouwen helemaal klaar en de initiatiefnemers willen zo spoedig mogelijk met de bouw van één flatgebouw beginnen. De N.V. Volkswoningbouw was een onderneming van Van Tijen en Auguste Plate, directeur van de Gemeentelijke Woningdienst en voorzitter van de SVZ (Sociale VerzekeringsBank) en een verlicht pleitbezorger van goede volkshuisvesting. Door de oorlogsomstandigheden kwam het project niet van de grond.

Het is de hoogste woon-wolkenkrabber, die Nederland thans heeft.

Na de bevrijding wordt het project in iets gewijzigde vorm en op een andere locatie uitgevoerd. Op 29 april 1947 wordt de eerste paal geslagen. Het woongebouw is uiteraard in hoofdzaak ontworpen door Van Tijen, maar wel als teamwork met andere ontwerpers. Uiteraard werkte hij samen met de jongere Hugh Maaskant, vanaf 1937 zijn compagnon. Tijdens de oorlogsjaren werkte Jaap Bakema ook bij Van Tijen. Diens plek werd bij de uitwerking van het ontwerp door Ernest Groosman ingenomen. Ook Gerrit Rietveld werd in de naoorlogse periode door Van Tijen bij enkele projecten betrokken, waaronder de Zuidpleinflat. Volgens Groosman heeft hij de raamindeling van negen vierkanten bedacht. Van Tijen en Groosman wilden zo groot mogelijke ramen, maar kwamen er met de roedeverdeling niet uit. ‘Maak er negen ruitjes van en zorg dat het middelste open kan voor de ventilatie en de stofdoek.’

De uitvoering van het gebouw baarde ook opzien. Het betonskelet werd ‘op z’n Amerikaans’ van boven naar beneden afgebouwd.

Net als bij de flat aan de Kralingse Plaslaan is een betonskelet gebruikt, dat een prominente rol speelt in het uiterlijk van het gebouw. Het skelet wordt ingevuld met baksteen en glaspuien met houten kozijnen. De balkons en galerijen hebben stalen hekjes. Bij het noodtrappenhuis is gebruik gemaakt van de expressieve mogelijkheden van gewapend beton. De verslaggever van Het Vrije Volk is bij oplevering in 1949 lyrisch: ‘Zie dat fraaie, aangebouwde trappenhuis aan de achterzijde. Het beton slingert zich in speelse wendingen naar omhoog, het hekwerk encadreert de omloop op decoratieve wijze; het ijzersmeedwerk in ruitvorm, een ontwerp, dat eerst nadat er 52 tekeningen waren gemaakt, werd uitgekozen, dartelt met de trap omhoog en men ziet het ook aangebracht langs de galerijen aan de zuidkant van het gebouw, waarop de ingangen der woningen uitkomen.’

Van Tijen was een functioneel architect, met aandacht voor details: ‘De galerijen probeerde ik door plaatselijke verbredingen leefbaar te maken. Op het dak een dakterras met een machtig gezicht op de stad en de havens.’

De uitvoering van het gebouw baarde ook opzien. Het betonskelet werd ‘op z’n Amerikaans’ van boven naar beneden afgebouwd.

Het gebouw heeft twaalf verdiepingen met 118 woningen. De acht woningen per galerij bestaan uit twee tweekamerwoningen met een breedte van 5,20 meter en zes driekamerwoningen met een breedte van 6,80 meter. De tweekamerwoningen hebben een loggia over de gehele breedte; de driekamerwoningen hebben een half inpandig balkon. Deze differentiatie is duidelijk afleesbaar in de gevel. In de zuidgevel boven de entree bevinden zich steeds twee tweekamerwoningen per verdieping. Oorspronkelijk was hier een vijfkamerwoning gedacht. Van Tijen vond dit een verbetering, want hij vond hoogbouw minder geschikt voor gezinnen met kinderen. Zelf woonde hij met zijn gezin in zijn eigen creaties, eerst in de Parklaanflat en later in de Plaslaanflat, dus hij sprak als ervaringsdeskundige. De bovenste laag werd bestemd voor veertien logeervertrekken. Op het dak was een terras voor alle bewoners. Op de begane grond zijn bergingen en was- en droogruimtes; in de woningen was en is geen aansluiting voor een wasmachine. Aan de oostkant was een gemeenschappelijke tuin, bereikbaar via trappen vanaf de onderste galerij.

Artsen, ingenieurs, hoofdambtenaren, zakenmensen e.d. met hun gezinnen zullen in deze flatgemeenschap samenwonen.

In de onderbouw waren diverse collectieve voorzieningen zoals in de woningbouw aan de Vredenoordlaan gedacht: een voorlichtingsbureau, een crèche, een garage voor tien auto’s, een café-restaurant en verder winkels. Door de woningnood en een gebrek aan begrip bij de eerste exploitant kwam van veel van de goede bedoelingen van Van Tijen weinig terecht: ‘het restaurant werd verhuurd aan een bank, de crèche aan een toonzaal voor het gasbedrijf, de extra kamers op het dak werden woningen voor verpleegsters, in de woningen voor alleenstaanden kwamen kleine gezinnen, in de woningen voor kleine gezinnen midden-grote.’

De bouw werd veel duurder dan begroot. In plaats van de geraamde bouwkosten van 1,8 miljoen gulden werd het 2,5 miljoen gulden. Daardoor kwamen de huren veel hoger uit dan aanvankelijk gedacht. In 1941 is er sprake van prijzen van 26- tot 45 gulden per maand; bij oplevering is dit 72 tot 92 geworden. Of de beoogde doelgroep van ‘intellectuelen, vrouwen met een eigen beroep, studerenden, e.d.’ er kwam lijkt twijfelachtig. Het Vrije Volk meldt in 1949: ‘In de 72 drie-kamerwoningen en de 48 twee-kamerwoningen in dit flatgebouw komen gezinnen van wel zeer uiteenlopende nationaliteit te wonen. Men zal Noors, Deens, Spaans, Engels en Nederlands horen spreken. Artsen, ingenieurs, hoofdambtenaren, zakenmensen e.d. met hun gezinnen zullen in deze flatgemeenschap samenwonen.’

Van Tijen keek in 1970 terug op zijn werk naar aanleiding van de toekenning van de staatsprijs voor beeldende kunst en architectuur: ‘Ik probeerde een vorm van grootstedelijk wonen te realiseren, die in zichzelf verantwoord zou zijn. Geen schaalloze optelsom van woningen op een dorre onderbouw zoals er nu te hooi en te gras verrijzen.’

Het woongebouw Zuidplein onderging de cyclus die vele gebouwen gaat: langzame achteruitgang, wisseling van bewoners en oplopend achterstallig onderhoud om uiteindelijk begin jaren negentig sterk verwaarloosd voorwerp van speculatie te worden. Maar de hernieuwde aandacht voor de wederopbouwarchitectuur leidde tot renovaties.

In 2010 werd de Zuidpleinflat rijksmonument.