Wijnhavenkwartier

Het Wijnhavenkwartier is in grote lijnen het driehoekige gebied tussen Blaak, Leuvehaven en Boompjes. In het oosten is de begrenzing diffuus. Hoewel de verhoogde oprit naar de Willemsbrug een natuurlijke grens vormt, loopt de Wijnhaven, de naamgever van het gebied, officieel door tot aan het Witte Huis. Omdat dit gedeelte bij het Witte Huis gespaard bleef tijdens het bombardement, is het praktischer en logischer de wederopbouwwijk Wijnhavenkwartier bij het viaduct, de André van der Louwbrug, te laten eindigen.

De Wijnhaven en de Scheepmakershaven zijn hoofdvaarwegen in het gebied. Ze stammen uit begin zeventiende eeuw en behoren tot de eerste havenuitbreidingen van Rotterdam, dat toen een eerste bloeiperiode doormaakte. De wijnhandel was de belangrijkste pijler, waarvan uiteraard de naam Wijnhaven is afgeleid. Ook de Leuvehaven is toen gegraven. Eind negentiende eeuw werd met name de Wijnhaven bebouwd met pakhuizen en herenhuizen. De monumentale Regentessebrug met de vier leeuwen is de enige tastbare herinnering aan de vooroorlogse grandeur van de Wijnhaven. Verder bleef in dit gebied alleen het pand van de firma R. Mees & Zoonen aan de Blaak staan. Het bakstenen gebouw van architect Kropholler uit 1934 werd later de Kunstacademie.

In het Basisplan van Van Traa werd het gebied rond de Wijnhaven bestemd voor scheepvaart-gerelateerde kantoor- en bedrijfsgebouwen. Aan de randen kwamen hogere en grotere kantoorgebouwen: bankgebouwen aan de Blaak en kantoorgebouwen en woningbouw aan de Boompjes. De Leuvehaven werd voorzien van twee insteekhavens, de Bierhaven en de Rederijhaven, voor de binnenscheepvaart. Op de zo nieuw ontstane pieren kwam het beurtvaartcentrum. De vooroorlogse Leuvebrug tussen Schildersstraat en Wijnhaven verdween vanwege die binnenscheepvaart. De Leuvehaven werd ook verbreed om het zogenaamde 'Venster op de rivier' uit Van Traa's Basisplan mogelijk te maken. Dat wil zeggen dat de Rotterdammer vanaf Coolsingel en Churchillplein zicht zou moeten hebben op de havenactiviteiten. Als in de toekomst de burgemeester van Rotterdam op het balcon van het stadhuis gaat staan, kijkt hij over de Coolsingel recht naar de Maas, schreef De Tijd van 17 mei 1947.

Leuvehaven en Scheepmakershaven behielden hun ruime profiel met laad- en losruimte langs het water. De eigenlijke hoofdroute door het gebied, de ooit smalle Posthoornstraat, werd verbreed om aan de moderne verkeerseisen te voldoen. Er reed zelfs een tram door deze straat, die om onduidelijke redenen steeds van naam verandert: eerst Posthoornstraat, dan Glashaven en vervolgens Rederijstraat.

De bebouwing van het Wijnhavenkwartier kwam aarzelend op gang. Slechts enkele bedrijven hadden genoeg financiële middelen om een eigen kantoor- of bedrijfsgebouw te stichten. Alleen de banken aan de Blaak hadden genoeg geld voor nieuwbouw. Eind jaren vijftig werden kort na elkaar de Amsterdamsche Bank/Incassobank, de Nederlandsche Handelmaatschappij en de Twentsche Bank gebouwd. Aan de Boompjes vlotte de bouw niet. Hier werd maar één gebouw gerealiseerd. Opnieuw een bank, het bijkantoor van de Nederlandsche Bank, gereed in 1955. Er werden rond 1960 nog twee kleine kantoortjes voor twee sleepdiensten naast gebouwd. De ophoging van de Boompjes en de rest van de waterkering langs de Nieuwe Maas tot Deltahoogte zorgde voor jarenlange werkzaamheden. De Nieuwe Leuvebrug en de Leuvekeersluis waren eind 1958 klaar.

De pandsgewijze bebouwing van het gebied kwam langzaam op gang. Als eerste werden vier pakhuizen voor de tabakshandel Koch & Co. gerealiseerd. De historiserende klokgevels van architect Corn. Elffers weken sterk af van het modernistische ideaalbeeld van de Rotterdamse wederopbouw en werden door de moderne architecten dan ook verfoeid. Zelfs in de objectief veronderstelde Winkler Prins Encyclopedie uit 1954 is er kritiek in een fotobijschrift: De archaïserende vormen van de pakhuisfronten (bekleed betonskelet!) steken sterk af bij de zuivere architectuur van het op de voorgrond gelegen kantoor van een metaalfirma. (Die metaalfirma is Van Houten aan de Jufferstraat van Van den Broek en Bakema uit 1951, inmiddels gesloopt). Ook de daarna gerealiseerde gebouwen waren nog uiterst traditioneel: het kantoor van de firma Havelaar en Bos uit 1946, eveneens van Elffers, en een gebouw voor de Rotterdamse Electrische Apparatenfabriek uit 1948. Deze plannen stammen uit de periode van stadsarchitect Witteveen; ook is hier de nogal conservatieve supervisor Kraaijvanger actief.

Elffers realiseerde enkele jaren later twee wat modernere gebouwen: het kantoorgebouw voor ICI en het Graanhuis. Begin jaren zestig is het gebied vrijwel geheel bebouwd met kantoor- en bedrijfsgebouwen, ontworpen door minder prominente, maar veel bouwende Rotterdamse architecten als W.J. Fiolet, D. Dürrer en H. Nefkens. Op een enkele conciërge na woont er niemand in de wijk. Eind jaren zestig kwamen er in het verlengde van de Nederlandsche Bank twee langwerpige kantoorgebouwen van vergelijkbaar formaat aan de Boompjes: een kantoor voor Pakhoed van Groosman (1967) en een kantoor van Herman Bakker voor twee Rotterdamse bedrijven: de NV Gebr. De Haas Tankvaartbedrijf en cargadoors- en expeditiebedrijf Dammers & Van der Heide & Co. (1969).

Behalve voor scheepvaartbedrijven bleek de Wijnhaven en omgeving een populaire vestigingsplek voor architectenbureaus. In 1955 betrok Van den Broek & Bakema het kantoor aan de Posthoornstraat 12b. Ook EGM, Quist, DSBV en Kraaijvanger waren enige tijd rond de Wijnhaven gevestigd. Later kwamen hier Hoogstad Van Tilburg en Neutelings Riedijk, terwijl OMA en Claus & Kaan aan de Boompjes werkten. Architecten hebben kennelijk een voorkeur voor goedkope kantoorruimte in saaie gebouwen.

Vanaf midden jaren zeventig veranderde de wijk van karakter. De eerste vernieuwing was de bouw van een drietal terrassenflats op de pieren aan de Leuvehaven, ter vervanging van het centrum voor de beurtscheepvaart. Aanvankelijk waren er vanaf 1965 plannen voor een wereldhandelscentrum in de Leuvehaven, met twee kantoortorens van maar liefst 145 meter hoogte. Door de economische neergang in de jaren zeventig kwam dat project niet van de grond. De woningbouw op de pieren van architectenbureau Apon Van den Berg Ter Braak Tromp is karakteristiek voor de kleinschalige baksteenarchitectuur eind jaren zeventig. Het was een van de eerste voorbeelden van een verouderd havengebied dat is getransformeerd tot een woonwijk, waarbij de pieren zijn behouden en de ligplaatsen voor de binnenvaartschepen gehandhaafd bleven.

Door de komst van de Kunstacademie naar het oude bankgebouw van Mees & Hope op de hoek van de Blaak in 1981 kreeg het gebied ook een impuls; enkele kantoorgebouwen werden verbouwd tot studentenflats. Steeds meer scheepvaart-gerelateerde bedrijven verlieten het gebied.

In het Binnenstadsplan 1985 kreeg het Wijnhavenkwartier de bestemming maritieme recreatie en toerisme en vervolgens werd via het projectbureau Waterstad geprobeerd het gebied te ontwikkelen. Waterstad betreft het hele gebied langs de rivier, vanaf de Schiedamsedijk tot en met Tropicana. De Boompjes werden getransformeerd tot wandelboulevard met tribune en horecapaviljoen en langs de Leuvehaven kwam het Havenmuseum en de Walk of Fame. Rond de Oudehaven en het Witte Huis was een succesvol uitgaanscentrum met cafés en restaurants in de luwte van de kubuswoningen gecreëerd. Het Wijnhavenkwartier zelf bleef achter. Het zogenaamde Schipperspad, een wandelroute van het Museumpark naar de Oudehaven via de Kranescheepbrug over de Leuvehaven en de met blokmotief bestrate Wijnhaven werd nauwelijks gebruikt.

De tweede vernieuwing was de introductie van hoogbouw in het gebied. Allereerst aan de Boompjes eind jaren tachtig, waar het hoofdkantoor van Nedlloyd met zijn gevelvlak van 90 bij 90 meter een schaalsprong introduceerde, niet alleen voor dit deel van de stad maar voor heel Rotterdam. Verder verrezen aan de Boompjes het 76 meter hoge kantoorgebouw De Maas en de drie 69 meter hoge woontorens van Henk Klunder. Op het Plein 1940 kwam in 2006 De Coopvaert van Cees Dam. In de vernieuwingsdrang dreigden de bankgebouwen aan de Blaak te moeten sneuvelen, maar door acties van het Comité Wederopbouw bleven de gebouwen gespaard en werden ze zelfs Rijksmonument.

Aan het eind van de twintigste eeuw verloren de verouderde kantoorgebouwen in het Wijnhavenkwartier definitief hun aantrekkingskracht. De meeste scheepvaartbedrijven waren al eerder richting Europoort vertrokken. Vanaf 1993 werkte Kees Christiaanse aan een stedenbouwkundig masterplan voor de transformatie van het Wijnhaveneiland tot woonwijk. Hij koos voor nieuwbouw in combinatie met de bestaande wederopbouwarchitectuur, maar wel met strikte spelregels. De bestaande pandsgewijze bouwblokstructuur werd tot 20 meter hoogte gehandhaafd. Per locatie mocht maar een beperkt volume van 35 kubieke meter per vierkante meter grondbezit worden gerealiseerd. Hierdoor zou de hoogbouw hier per definitie slank worden. Hoe hoger men wilde bouwen, hoe slanker het gebouw moest worden. Eigenaren konden samenwerken of meerdere kavels verwerven, maar waren gehouden aan een maximum basisgrondoppervlak van 2000 vierkante meter. Een groter kavel moest worden verdeeld in delen van 2000 vierkante meter. Wie bijvoorbeeld een heel bouwblok verwierf, moest dus meerdere torens bouwen.

Inmiddels zijn er anno 2019 diverse woontorens gerealiseerd: drie Waterstadtorens van HM Architecten (1996-2005), de Scheepmakerstoren van Taco Pino (2008), de Red Apple van Christiaanses bureau KCAP (2009), 100 Hoog van Klunder Architecten (2013), Uptown van Jeroen Hoorn (2019)., The Muse (2019) en de Casa Nova (2022) van Barcode Architects. Op het schuine kavel naast de Kunstacademie is Our Domain (2021) van Tangram Architekten gerealiseerd.

Ook aan de Boompjes wordt gebouwd. Naast de Nederlandsche Bank verrees in 2005 een kantoorgebouw voor Ernst & Young van 01-10 Architecten. De geplande hoogbouw boven de bank ging niet door. De twee langwerpige kantoorgebouwen van Groosman en Bakker zijn vervangen door twee woontorens genaamd Clubhouse Boompjes (2024/25) van zeventig en honderd meter van Team V met 370 woningen en The Terraced Tower (2021) van OZ Architects met 340 woningen en 110 meter hoogte.

De bankgebouwen aan de Blaak zijn inmiddels gerestaureerd. Op de plek van kantoorgebouw Blakeburg, één van de typische jaren-zeventiggebouwen met betonnen gevels zou woontoren The One van Ben van Berkel (UN Studio) komen.

Hierdoor is het Wijnhavenkwartier een echte woonwijk geworden, met inmiddels enkele duizenden inwoners. Echt levendig is het er nog niet, hoewel er flink wat restaurants en hotels bijgekomen zijn.