• Artikelen

Wederafbraak

Paul Groenendijk plaatst de Rotterdamse sloopdrift in historische context en gaat uitgebreid in op redenen tot sloop, de soort gebouwen die onderhevig zijn of waren aan sloop en de verschuivende opinie.

12provincien sloop small

Sloop van het Twaalf Provinciënhuis in 1996.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Het lijkt een typisch Rotterdamse reflex. Als een gebouw verouderd is of in de weg staat, dan wordt het gesloopt. Rotterdammers zijn niet sentimenteel en nieuwbouw wordt veelal enthousiast ontvangen. Monumentenzorg is meer iets voor historische steden als Amsterdam of Delft.

1905 1910 Zandstraatbuurt Fv D NL Rt SA 4117 2008 5206 01

De Zandstraatbuurt werd gesloopt voor de bouw van het stadhuis en postkantoor.

F.H. van Dijk, Stadsarchief Rotterdam, 1905-1910

Vooroorlogse mentaliteit

Deze mentaliteit is voor de Tweede Wereldoorlog al aanwezig. Voor de vernieuwing van de Coolsingel en de bouw van stadhuis, postkantoor en beurs worden flinke stukken stad gesloopt. Die sloop had ook nut voor de stad, want voor de bouw van het stadhuis wordt de louche achterbuurt Het Zand gesloopt. Voor de verkeersdoorstroming in de stad wordt in de jaren dertig de Meent verbreed, waarbij ook rücksichtslos wordt gesloopt. Eerder al waren twee spoorlijnen dwars door het bestaande stratenpatroon aangelegd: het Luchtspoor over de Binnenrotte en het Hofpleinviaduct. Vanwege het toegenomen autoverkeer zijn er eind jaren dertig concrete plannen om winkelcentrum Plan C bij de Oude Haven en het oude Raadhuis aan de Hoogstraat te slopen. De Delftse Poort bij het Hofplein zou worden verplaatst en was daarom gedemonteerd en tijdelijk opgeslagen.

1938 1940 Lange Torenstraat NL Rt SA 4029 PBK 3864 01

Prentbriefkaart van de Lange Torenstraat in 1940 (l) en in 1938 met uitzicht op de Laurenskerk.

Stadsarchief Rotterdam

Bombardement

Bij het verwoestende bombardement worden veel gebouwen vernield of onherstelbaar beschadigd. Maar ook gebouwen die mogelijk nog te herstellen zijn worden door enthousiaste puinruimers omvergehaald. Ambtenaren van de Bouwpolitie maken een lijst met in totaal 144 panden die op technisch-economische gronden kunnen blijven staan. De secretaris-generaal van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, G.A. van Poelje, adviseert alles maar af te breken: “men binde den nieuwen stedenbouwer niet aan bestaande gebouwen. Voor behoud komen alleen in aanmerking: de Delftsche Poort, het Schielandshuis en wellicht de toren van de St. Laurenskerk, de kerk zelf niet.” Deze brief van 21 mei 1940 is geciteerd in het boek De Frustratie van een Droom van E. Roelofsz. Deze auteur is duidelijk niet te spreken over de sloop van de architectonische pronkstukken: “Welk een barbaarse kaalslag!”

1960 Boomgaardstraat sloop NL Rt SA 4121 4356 2 01

Huizen aan de Boomgaardstraat worden gesloopt voor de aanleg van de Westblaak.

1960, Stadsarchief Rotterdam

Verkeersdoorbraken

In later jaren wordt overigens nog meer gesloopt, voor een betere verkeersdoorstroming. Zoals de straten aan de noordkant van het Oude Westen, waardoor het Weena doorgetrokken kan worden richting Beukelsdijk. Voor een andere oostwestverbinding wordt een doorbraak tussen de Blaak en de Rochussenstraat gemaakt. Voor deze Westblaak worden de straten tussen de Oude Binnenweg en de Witte de Withstraat ruw doorbroken. Niemand die zich druk maakt om de sloop van die oude woningen. Zelfs de sloop van het overgebleven deel van de Bijenkorf van Dudok wekt nauwelijks beroering. De prachtige entreegevel staat vreselijk in de weg -midden op het huidige Churchillplein- en sloop is onvermijdelijk. Ook het gespaarde Witte Huis, een belangrijk symbool van Rotterdam, zou op termijn moeten worden gesloopt voor de aanleg van het verkeersplein bij de nieuwe brug ter vervanging van de Willemsbrug. Het gebouw wordt gezien als een storend element in de ideale nieuwe stad, net als het Schielandshuis. Van Traa stelt in het Stadsplan 1946 dat dit ook moet verdwijnen. “Het past niet in de moderne winkelhof, waarin alleen het bestaande gebouw Erasmus (HBU) is opgenomen.”

Protest sloop Koninginnekerk NL Ha NA 2 24 01 05 0 925 3237 tjp

Protest tegen sloop Koninginnekerk aan de Boezemsingel, 1972

Nationaal Archief, Anefo, Rob Mieremet

1972 Koninginnekerk AG NL Rt SA 4121 23090 4 3 01

De Koninginnekerk in 1972.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam

Koninginnekerk

Die rigoureuze sloopdrift leidt enkele jaren later wellicht tot het behoud van ten minste één gebouw. Voor de aanleg van de Maasboulevard eind jaren vijftig moet de historische herberg In den Rustwat wijken. Dit eigenlijk architectonisch niet erg bijzondere gebouw wordt steen voor steen afgebroken en herbouwd iets verderop nabij Arboretum Trompenburg. Een soort goedmakertje voor Heemschut en Roterodamum?

Rond 1970 ontrolt zich een nieuw sloopdrama rond de Koninginnekerk in Crooswijk. Door de ontkerkelijking zijn veel kerken te groot of overbodig geworden. Voor de groeiende groep onkerkelijken, waarvan velen zich met veel moeite van de kerk hebben afgewend, zijn vooral de grote negentiende-eeuwse kerken afschrikwekkende symbolen van onvrijheid en geestelijke terreur. De grote Koninginnekerk van Barend Hooijkaas uit 1907 met 1750 plaatsen wordt ondanks protesten en reddingsacties in 1972 gesloopt. Op de vrijgekomen plek komt een bejaardentehuis. Nog steeds is deze sloop een open wond bij oudere Rotterdammers. Later worden vooral de kerken uit de wederopbouw slachtoffer.

Pauluskerk NL Rt SA 4121 4290 1 01 ag small

De Pauluskerk van architecten Van Veen en De Jong werd in 1960 opgeleverd.

Ary Groeneveld, Stadsarchief Rotterdam

Pauluskerk sloop small

In 2007 werd de Pauluskerk gesloopt. In 2013 kwam er een nieuw gebouw, ontworpen door de Britse architect Alsop, ook verantwoordelijk voor het woongebouw Calypso.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Kerk korfm NL Rt SA 4202 1974 1552 small

De Apostolische kerk van architect M.E. Hartman uit 1960 aan de Korfmakersstraat.

Dienst Gemeentelijke Gebouwen, Stadsarchief Rotterdam

Kerk korfm sloop1

De Apostolische kerk was geen monument dus bijna geruisloos wordt het gebouw in 2022 gesloopt.

Platform Wederopbouw Rotterdam

1947ca wijnhaven NL Rt SA 4202 XIV 408 03 03 small

De pakhuizen Koch & co. van Elffers aan de Wijnhaven zijn eerst ingepakt met een spiegelgevel en uiteindelijk gesloopt voor de bouw van de CasaNova.

Stadsarchief Rotterdam, ca. 1947

Industriegebouwen

De meeste gebouwen die in de twintigste eeuw zijn gerealiseerd hebben niet de pretentie eeuwig te blijven staan. De architecten van het Nieuwe Bouwen vonden het geen probleem als een gebouw dat zijn functie verloren had, zou worden gesloopt. Maar het Hilversumse sanatorium Zonnestraal is inmiddels Rijksmonument, hoewel tbc bedwongen is en de architect Duiker vond dat het dan wel gesloopt zou kunnen worden. De Van Nellefabriek is zelfs UNESCO-monument, maar er wordt geen koffie, thee en tabak meer gefabriceerd. In de wederopbouwperiode is er een vergelijkbare mentaliteit. Vooral bedrijfsgebouwen en typische havengebouwen als pakhuizen, vemen en loodsen kunnen na gebruik probleemloos worden gesloopt. Ook zijn veel bedrijfspanden uit de wederopbouw gesloopt vanwege de nieuwe bestemming van verouderde havengebieden. Aanvankelijk worden die gebieden leeg gemaakt en alle gebouwen gesloopt, zodat er eenvoudig een compleet nieuw plan uitgerold kan worden; in onbruik geraakte havenbekkens worden gedempt. De interesse voor industriële architectuur is pas iets van de laatste jaren en de kwaliteit van wonen aan het water is nog een betrekkelijk nieuw fenomeen in Rotterdam.

Ca NL Rt SA 4029 PBK 2005 93 01

Het gebouw van C&A, ontworpen door J.A. van der Laan uit 1952. Erachter staat het HBU-gebouw en de in 1957 gesloopte Bijenkorf van Dudok.

Prentbriefkaart van de Coolsingel, Stadsarchief Rotterdam

Ca sloop small

Het gebouw van C&A, magazijn Kattenburg en de HEMA werden in 1994 gesloopt voor de bouw van de Koopgoot.

Platform Wederopbouw Rotterdam

1960 Pendrecht Bakker Middelharnis B Weekblad

Woningen van architect Bakker in Pendrecht in 1960. Vermoedelijk de Middelharnisstraat.

Bouwkundig Weekblad

85pendrecht2

Sloop van de Pendrechtse woningen rond de eeuwwisseling.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Woningbouw

Een derde gebouwtype dat vaak wordt gesloopt zijn woningen. De na de oorlog in hoog tempo gebouwde woningen zijn vaak in systeembouw gerealiseerd. Bouwsystemen die technisch nog niet uitontwikkeld waren en ook vaak slecht scoren op het gebied van warmte- en geluidsisolatie. Of woningen die op aantrekkelijke locaties staan, waar met nieuwbouw meer te verdienen valt. Grote delen van Pendrecht en Zuidwijk zijn vernieuwd. Ook Hoogvliet is rigoureus vernieuwd. De 600 woningen in de volgens het RBM-systeem gebouwde wijk De Horsten in Zuidwijk zijn vanaf 1993 gesloopt. Als herinnering is één woning blijven staan. Eind jaren zestig werd de sloop van oude wijken aangegrepen om af te komen van problematische bewoners. Deze tactiek wordt in Pendrecht en Hoogvliet herhaald. De wijk 110 Morgen ligt aantrekkelijk in Hillegersberg; daar zijn goedkope flats gesloopt en vervangen door koopwoningen.

1956 Delftsevaart Westewagen TD NL Rt SA 4273 L 1822

Het ensemble van de drie kantoorpanden vanaf de Delftsevaart in 1956. Van voor naar achter de panden ontworpen door respectievelijk J.M. Bodt, J. Zoon en H.A. Maaskant.

Technische Dienst, Stadsarchief Rotterdam

Westewagenstraat small

De sloop van het kantoorensemble aan de Westewagenstraat is in 2020 een feit. Twee kantoorflats van architecten Bodt en Zoon worden gesloopt en vervangen door studentenhuisvesting. Het kantoorpand van Maaskant aan de Westewagenstraat 58 is blijven staan.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Bankgebouwen

Het eerste gebouw uit de wederopbouw dat door de sloophamer sneuvelt is het kantoorgebouw van het Rotterdamsch Nieuwsblad van architect Eschauzier op de hoek van Coolsingel en Westblaak. Het maakt in 1974 plaats voor het auberginerode kantoorgebouw De Coolse Poort, dat op zijn beurt in 2019 ook in beeld is gekomen om te worden gesloopt. Na protesten van Monumentenzorg wordt nu gewerkt aan een plan waarin dit gebouw behouden blijft.
Als eind jaren tachtig de meeste open plekken in het centrum zijn bebouwd, komen verouderde gebouwen in beeld om gesloopt en vervangen te worden. Zo waren er plannen om bioscoop Luxor, warenhuis Jungerhans en de bankgebouwen aan de Blaak te slopen en er hoogbouw voor in de plaats te zetten. Bij discotheek Bristol aan het Hofplein en het Bijkorama van de Bijenkorf wordt daadwerkelijk gesloopt en ook het bouwblok met C&A en Hema aan het Beursplein sneuvelt. Hoogbouw is het credo van het Nieuwe Rotterdam.

Vanaf de jaren negentig zijn er ook plannen om de Lijnbaan en de Lijnbaanflats te slopen, die rond 2008 concreet worden. Door plaatsing op de Monumentenlijst wordt dit voorkomen. Het fraaie stationsgebouw van Sybold van Ravesteyn heeft die lijst niet gehaald en wordt in 2008 gesloopt. Al in 1990 is zijn station Hofplein gesloopt voor de aanleg van de Willemsspoortunnel.

Slaak kraak

Het Slaakhuys stond er voor de transformatie troosteloos bij.

nieuws.top010.nl

2020 Slaakhotel copyroght The Slaak

Het Slaakhuys is na de transformatie tot hotel en supermarkt weer volop in gebruik.

Hotel The Slaak, 2020

Transformatie

Vanaf eind jaren tachtig is er een voortdurende strijd tussen de slopers en de monumentenzorgers. In de vernieuwingsdrang van het Nieuwe Rotterdam sneuvelen nogal wat gebouwen. Maar door de toegenomen aandacht voor wederopbouwarchitectuur worden ook enkele gebouwen succesvol getransformeerd: café-restaurants Dudok en de Bazar, de bankgebouwen aan de Blaak, het ronde Bouwcentrum. De vastgoedcrisis vanaf 2009 is gunstig voor het behoud van veel gebouwen. Transformatie wordt het nieuwe toverwoord. Ook het Groothandelsgebouw, Central Post, winkelpand Huf, het Industriegebouw aan de Goudsesingel, het Slaakhuys en de Rotterdamsche Bank (boekhandel Donner) zijn voorbeelden van succesvolle en inspirerende transformaties van wederopbouwpanden.

1960 Rijnhotel TD NL Rt SA 4100 2004 6163 01

Het Rijnhotel ontworpen door Merkelbach en Elling in 1960.

Stadsarchief Rotterdam

Rijnhotel sloop small

In 2014 wordt het Rijnhotel gesloopt voor de bouw van Calypso.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Bescherming

Wie denkt dat de toenemende bescherming van erfgoed uit de wederopbouwperiode alleen maar positief nieuws is heeft het mis. Stadsplanners en ontwikkelaars respecteren weliswaar de officiële rijks- en gemeentelijke monumenten, maar interpreteren dit ook heel strikt. Alle gebouwen die niet beschermd zijn kunnen dus zonder scrupules worden gesloopt. Aan de Slinge stonden twee katholieke kerkgebouwen van de Rotterdamse architect Harry Nefkens. De Sint-Bavo in Pendrecht was het meest bijzonder en werd gemeentelijk en vervolgens rijksmonument. De OLV Onbevlekt Ontvangen in Zuidwijk was wel een mooi ontwerp, maar iets minder bijzonder en werd dus met instemming van het bisdom gesloopt.

Iets vergelijkbaars gebeurde bij de Lijnbaan. Sinds 2010 is de Lijnbaan rijksmonument, maar dit geldt alleen voor het oorspronkelijke deel tot de Van Oldenbarneveltstraat. Ook hier redeneerden ontwikkelaars en gemeente dat het tweede deel van de Lijnbaan, volgens dezelfde ontwerpprincipes door dezelfde architecten tussen 1967 en 1970 gerealiseerd en niet beschermd, dus kon worden gesloopt in het kader van het winkelgebied Forum. Zo blijven de toppers bewaard, maar gaat de grote voorraad aan degelijke, goed ontworpen wederopbouw langzaam maar zeker verloren. Gelukkig is het Hoogkwartier als aandachtsgebied wederopbouw bestempeld, waardoor een flink contingent wederopbouw gehandhaafd blijft.

Stadsarchief Twaalfprovincien Klein

Het winkelgebouw De Twaalf Provinciën werd in 1955 niet de beoogde trekker voor het tweede deel van de Hoogstraat.

Stadsarchief Rotterdam Collectie Gemeentewerken L-2306

12provincien sloop small

Sloop van het Twaalf Provinciënhuis in 1996.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Amman piet rook small

Het complex van de Ammanstichting uit 1962 van architect H.V. Gerretsen.

Piet Rook

Amman sloop small

Sloop van de Ammanstichting in 2014.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Helaas

Enkele prachtige gebouwen hebben het helaas niet gered. Meest te betreuren is waarschijnlijk de sloop van De Twaalf Provinciën van Herman Bakker in 1996. Een expressief Corbusiaans gebouw, maar ook een commercieel volkomen mislukte overdekte markthal. Eveneens uiterst expressief was het complex van de Ammanstichting aan de Boezemsingel van H.V. Gerretsen. De gebruikers waren ontevreden over het onpraktische gebouw, dat bovendien van negatieve invloed zou zijn op de leerlingenaanwas. Helaas in 2008 gesloopt. Het Calandlyceum uit 1962 van architectenbureau Kuiper, Gouwetor & De Ranitz was een prachtig voorbeeld van modernistische architectuur. Het bestond uit het hoofdgebouw met aula en verschillende paviljoens, met elkaar verbonden door verhoogde glazen wandelgalerijen. Het geheel lag in een groene buitenruimte. Bij de opening in 1962 werd het geroemd als het “vlaggeschip” van de Rotterdamse scholen, het “schoonste schoolgebouw in ons land” en “een kostelijk gemeenschapsbezit”. Aan de voorgevel van het hoofdgebouw bevindt zich een grote wandsculptuur van kunstenaar Louis van Roode. Het bijzondere paviljoenconcept bleek minder toekomstbestendig dan gedacht; het gebouw is in 2020 grotendeels gesloopt.

En natuurlijk dat prachtige Centraal Station van Sybold van Ravesteyn, sowieso de meest gesloopte architect van Nederland. Er is natuurlijk een prachtig ruim nieuw gebouw voor in de plaats gekomen, maar er was toch meer te doen geweest met elementen van het oude gebouw, zoals de monumentale oude hal.

Caland piet rook small

Het Caland Lyceum in zonniger dagen.

Piet Rook

Calandl 2020 9 small

De sloop van het Caland Lyceum in 2020.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Dijkzigt NL Rt SA 4273 L 6697 small

Het Dijkzigt ziekenhuis van architecten Viergever en Hollander vlak na oplevering in 1958.

Stadsarchief Rotterdam

Dijkzigt sloop small

De circulaire sloop van het historische Dijkzigt-ziekenhuis is na verwijdering van alle asbest in 2022 begonnen.

Platform Wederopbouw Rotterdam

Conjunctuur

Als het goed gaat met de economie, gaat het slecht met het monumentenbeleid. Er gaat de laatste jaren weer een nieuwe sloopgolf door Rotterdam. Goede en bijzondere woningbouw in Kralingen en Overschie moet sneuvelen, het majestueuze Dijkzigtziekenhuis blijkt jaren geleden al voor de sloop te zijn bestemd en de kantoorgebouwen aan de Boompjes en de Westewagenstraat zijn zonder pardon gesloopt. Terwijl keer op keer blijkt hoe goed geschikt voor hergebruik die royale en robuuste wederopbouwpanden zijn, zoals blijkt uit het succes van de Meent, de Pannekoekstraat en de Hoogstraat. ‘Niet meer van deze tijd’ zeggen de ontwikkelaars en wethouder in koor. Misschien is dat juist wel de definitie van monumentale kwaliteit, dat het niet van deze tijd is.

Overschie 1949 NL Rt SA 4204 2361 small

Systeembouw in Overschie in 1949.

Stadsarchief Rotterdam

Overschie

De woningen in Overschie staan op de nominatie om gesloopt te worden.

Platform Wederopbouw Rotterdam, 2022

Oproep

Zijn er wederopbouwpanden die nog geen monument zijn, maar volgens u wel de moeite waard zijn om te behouden? Deel uw suggesties met ons.

Het verhaal van
Paul Groenendijk
Onderwerpen
Algemeen