Schouwburgplein

Het Schouwburgplein is zonder twijfel het meest beschreven, bediscussieerde, bekritiseerde stukje wederopbouw van Rotterdam. Er zijn eindeloos plannen voor getekend, ideeën geopperd en diverse ontwerpprijsvragen georganiseerd. En zelfs na het ‘definitieve’ plan van de vermaarde landschapsarchitect Adriaan Geuze uit 1993 wordt er nog steeds aan gesleuteld. In 1997, toen het ontwerp van Geuze was uitgevoerd, publiceerde Herman Moscoviter zelfs een boekje over het Schouwburgplein met de titel: Een halve eeuw hunkeren naar een intiem Schouwburgplein. En stadstroubadour Arie van der Krogt bezong het in Krijg ie dat.

In het Basisplan voor de Wederopbouw was een belangrijke plek ingeruimd voor een plein tussen de noodschouwburg en een nog te bouwen theater- en muziekcomplex. Dit ‘Theaterplein’ met cafés en restaurants moest het hart worden van het nieuwe culturele centrum. Ook in het eerdere plan van Witteveen was een openbare ruimte gedacht voor de noodschouwburg. Omdat het nog tot 1966 zou duren voordat De Doelen werd geopend, lag het beoogde Theaterplein erbij zoals vele andere braakliggende terreinen in het kale verwoeste Rotterdam. Het had ook dezelfde functie als die andere braakliggende terreinen: parkeerruimte. Het plein lag vrijwel op de brandgrens en had daardoor rafelige randen.

Al vanaf 1949 zijn er plannen voor het concertgebouw, maar erg veel aandacht en geld is er dan niet voor culturele projecten. Pas in 1955 krijgen de architecten Fledderus en Kraaijvanger officieel de opdracht en het duurt dan nog tot 1962 voor de eerste paal de grond in gaat. In 1957 werd de informele benaming Theaterplein vervangen door Schouwburgplein.

Rond het Schouwburgplein kwam natuurlijk wel andere bebouwing. Aan de kant van de Westersingel kwam het Rijnhotel met het AMVJ-complex en de Pauluskerk. Deze -inmiddels gesloopte- gebouwen stonden met hun achterkant richting het plein. Op de hoek van de Mauritsstraat lag een houten noodschool. Aan de andere kant vormde de strook winkels met woningen erboven aan de Karel Doormanstraat een begrenzing.

In 1960 werd besloten een ondergrondse parkeergarage onder het plein aan te leggen. Hiermee konden mensen vlakbij theater en concertgebouw parkeren -er kwam zelfs een directe ondergrondse verbinding tussen garage en Doelen- en kwam ruimte beschikbaar voor een plein met groen en zitjes. Het was Van Traa in zijn nadagen die in 1964 het eerste plan voor het Schouwburgplein tekende, met perken, paviljoens, kiosken, beelden en bomen. Maar het dak van de parkeergarage was te licht geconstrueerd om dat allemaal te kunnen dragen.

Van Traa’s opvolger Bernard Fokkinga maakte een lichter en goedkoper plan, dat conform de tijdgeest simpel en rechtlijnig was. Op het plein zouden boekenstalletjes, kiosken, vitrines, gazons met heesterperken, plastieken en volop zitbanken komen, verder een café en een overkapping zonder wanden voor een ‘kletshoek’ of postzegelmarkt. Ook was er een vijver gedacht, ‘waarin kinderen hun scheepjes kunnen laten varen en ook het pootje-baden in het ongeveer dertig centimeter diepe water wel niet verboden zal worden.’ De westkant zou worden afgesloten met een wand van bebouwing.

Conform de tijdgeest was de oproep om met ideeën te komen voor het plein. Elk idee is welkom. De maquette van het plein werd tentoongesteld in een voorlichtingscentrum op het Kruisplein en ruim vijftig mensen zetten hun ideeën op papier. Architecten Van den Broek en J.A.I.M. van Nierop maakten alternatieve plannen. De laatste deed dat in opdracht van Heineken en het bevatte veel horeca en werd daarom smalend als ‘bierplein’ afgedaan. Stedenbouwkundigen vreesden dat het nogal forse plein (125 bij 195 meter) een ongezellig tochtgat zou worden.

Op 23 mei 1969 was het Schouwburgplein klaar. Fokkinga had zijn ontwerp aangepast. Vanuit de lucht zag het er heel rationeel en verzorgd uit: horecapaviljoens langs de Karel Doormanstraat (pas later gerealiseerd), een overkapping aan de zuidkant, drie waterbassins met bankjes aan de kant van het Rijnhotel en in het midden een open deel, met een soort slangvorm in de bestrating. Groen was er weinig. De vijvers waren een groot succes; veel moeders met kinderen kwamen er badderen. In het nabijgelegen Oude Westen was nog geen park, dus het plein was een goed alternatief. Wel was het plein erg groot en had het nauwelijks behoorlijke wanden; aan drie zijden werd het begrensd door straten waar gewoon auto’s reden en de wand aan de vierde zijde werd niet gerealiseerd. Hier waren de achterkanten van de gebouwen aan de Westersingel. Aan alle kanten vloeide de ruimte weg. Het Schouwburgplein werd al gauw het symbool voor alles wat er mis was met de wederopbouw en Rotterdam, een stad zonder hart. Het plein was kaal, leeg, ongezellig, schaalloos, tochtig, veel te steenachtig, maar bij goed weer functioneerde het wel. Toen bij een enquête werd gevraagd: „wat is het fijnste plein in het centrum" behaalde het Schouwburgplein de tweede plaats, met veertien procent. Nummer één was het Beursplein met zeventien procent.

Tijdens C70 kwamen er ook hier net als elders in het centrum kleurige tijdelijke overkappingen en werden er activiteiten georganiseerd. De Rotterdamse Kunststichting nodigde een aantal kunstenaars uit om iets spectaculairs voor het plein te bedenken. Iconisch was het voorstel van Wim Gijzen om koeien te laten grazen midden in de stad. Het idee was uitgewerkt in een fotocollage, die als prentbriefkaart werd verspreid.

Lezers van Het Vrije Volk worden in 1973 opgeroepen met ideeën te komen. Rond Binnenstadsdag 1976 stond er een grote advertentie in de Rotterdamse kranten met een vogelvluchtperspectief van het plein en de tekst: Dit plein is nog niet af. Helpt u mee? Het plein moet een ‘centrum van gezelligheid en uitgaansleven’ worden. Er worden plannen ontwikkeld om de noodschouwburg te vervangen en nieuwe culturele functies toe te voegen: de artotheek, de Rotterdamse Kunststichting (RKS), de stichting Musische Vorming (later SKVR), de stadsradio en verder winkeltjes en horeca. De Amsterdamse architect Herman Hertzberger, gespecialiseerd in kleinschalige herbergzame architectuur wordt uitgenodigd om een stedenbouwkundig plan te maken voor een nieuw theatercomplex op het Schouwburgplein. Het dak van de parkeergarage zou meer kunnen dragen dan aanvankelijk aangenomen. Hertzberger bouwt het halve plein vol, zodat er twee kleinere pleintjes ontstaan. Voor de Doelen komt een strook bebouwing zodat hier een passage ontstaat. Behalve alle beoogde culturele functies moeten er ook negentig woningen komen, ‘waarvan de helft in beginsel in de goedkope sector’ en verder cafés met terrasjes en restaurants en een kinderdagverblijf. Het leek allemaal een beetje op Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht, waar Hertzberger op dat moment ook aan werkte. En er hing een flink prijskaartje aan van 180 miljoen gulden (ruim €8 miljoen).

Na aanvankelijk enthousiasme bij pers en wethouders slaat de stemming om. De Kraaijvangers protesteren tegen de aantasting van hun gebouw. Maar de architectuursectie van de RKS sabelt het plan neer: ‘Dorps, kneuterig, vlees noch vis, een fletse teleurstelling.’

In 1979 mag Hertzberger een tweede, eenvoudiger plan ontwerpen en diverse combinaties van architecten en ontwikkelaars komen met alternatieve plannen. Maar geen enkel plan haalt het. Gemeentearchitect Harry Völcker ontwerpt in 1981 een nieuwe schouwburg en architectenbureau Kraaijvanger komt nu zelf met een ombouwing van de Doelen, waarbij de karakteristieke gevel volledig verdwijnt. De jongere generatie, Ben Kraaijvanger, vindt het kennelijke geen probleem het werk van zijn vader en oom bruut te attaqueren. Alle plannen worden weer gecanceld, maar er wordt wel een aanvang gemaakt met de bebouwing van de rafelrand aan de westkant met woningbouw en in 1983 ontwerpt Wim Quist een nieuwe schouwburg in een bouwblok met woningen, winkels en kantoren op de plek van de oude schouwburg.

In 1985 wordt er opnieuw een prijsvraag uitgeschreven voor het Schouwburgplein. Vijf architecten mogen ter vervanging van de horecapaviljoens langs de Karel Doormanstraat een ‘wintertuin’ ontwerpen. Architectenbureau Cepezed wint met een soort glazen kas, maar ook dit plan komt niet tot uitvoering. De Amerikaanse architect Benjamin Thompson wordt vervolgens door de Dienst Stadsontwikkeling gevraagd een plan voor het plein te maken, met een diagonale glazen dakconstructie als belangrijkste element. Tot ieders verbijstering is het plein verder gevuld met oud-Hollandse symbolen: manshoge klompen, kleine windmolens en Delftsblauwe tegels. Ook in deze fase presenteren weer verschillende ontwerpers ongevraagd ideeën en plannen. Architectuurcriticus Hans van Dijk vergeleek het plein ooit met ‘een exercitieplein waar architecten op en af marcheerden’.

In 1993 wordt opnieuw een besloten prijsvraag georganiseerd onder drie ontwerpers: Stadsontwikkeling, Bakker & Bleeker en West 8 van Adriaan Geuze. Het resultaat is bekend, het plan van Geuze werd gekozen en uitgewerkt. In tegenstelling tot eerdere ontwerpers ziet Geuze de leegte van het plein niet als probleem, maar als een kwaliteit in het steeds dichter bebouwde Rotterdamse centrum. Wel wordt een belangrijk element aan het plein toegevoegd: een megabioscoop, die vanwege de geringe draagkracht van het garagedak als lichte constructie uitgevoerd moet worden.

Het plein wordt 35 cm boven straatniveau getild en door onder de rand verlichting aan te brengen lijkt het te zweven. Het plein wordt een podium. Het is in een drietal functionele zones met verschillende bestrating verdeeld. Het grootste middendeel krijgt een lichte metalen afwerking zodat er zwaardere activiteiten mogelijk worden. Aan de oostzijde is op een zone van hout en rubber een verblijfszone gecreëerd met terrassen, verlicht door vier hydraulische lichtmasten. In het begin konden bezoekers die zelf in beweging zetten. De derde zone met epoxy gietvloer ligt voornamelijk in de schaduw. De Karel Doormanstraat wordt voor autoverkeer afgesloten zodat het voetgangersgebied groter wordt.

De definitieve invulling van het Schouwburgplein wordt alom geprezen in de vakpers, maar blijkt in de praktijk heel wat kinderziektes te hebben. De epoxyvloer blijkt bij regen spekglad en ook de houten en metalen bekleding zijn niet probleemloos. In de loop der tijd zijn onder supervisie van West 8 enkele materiaalaanpassingen doorgevoerd. In 2017 heeft HUNK-design met kunstgras het Flying Grass Carpet gerealiseerd. Dat kunstgras is een doorn in het oog van Adriaan Geuze: ‘Nu ligt er een plastic mat die de helft van het jaar nat is, met daaronder houten planken. Dus je hebt een rottende, natte mat, in kleuren die niet passen bij de stad maar bij een woonboulevard.’ In 2020 wordt er opnieuw gedacht aan een ingrijpende renovatie door Geuze van het meest besproken plein van Rotterdam. Wordt vervolgd.