Coolhaven

Het Coolhaveneiland kreeg in het begin van de twintigste eeuw zijn vorm. Aan de zuidkant was de Westzeedijk doorgetrokken richting Delfshaven en aan de noord- en westkant kwam de Coolhaven met de Parksluizen, die in 1932 klaar was. Aan de Westzeedijk en de Pieter de Hoochweg kwamen kantoor- en bedrijfsgebouwen en het was de bedoeling dat er ook aan de zuidzijde van de Coolhaven bedrijven zouden komen. In het middengebied rond de Willem Buytewechstraat kwam woningbouw. Aan de westkant sloot de wijk aan op de oudere bebouwing van Delfshaven. In het gebied had eerder het buurtschap Schoonderloo gelegen, waarvan eind negentiende eeuw nog slechts de begraafplaatsen restten. Op de plek van de protestantse begraafplaats is later het Rotterdamsch Lyceum gebouwd, op de plek van de rooms-katholieke het belastingkantoor.

Het westelijke deel van het Coolhaveneiland werd pas na de Tweede Wereldoorlog bebouwd. De bouw van het Belastingkantoor aan de Puntegaalstraat was in 1939 gestart, maar vanwege de oorlogssituatie halverwege gestaakt. Het gebouw werd na de oorlog pas afgebouwd en in 1948 geopend. Weer is een stuk opbouwarbeid gereed gekomen; weliswaar geen wederopbouwwerk, maar dan toch een gebouw, dat in deze tijd minder dan ooit gemist kan worden. Aan de Puntegaalstraat, middenin het havengebied, nabij de Park- en de Jobshaven, eist het in strenge lijn, kil zakelijk opgetrokken gebouw van de belastingdienst de aandacht van de voorbijganger op. Aldus Het Vrije Volk van 30 maart 1949.

Korte tijd later, in 1949, was de Machinistenschool aan de Willem Buytewechstraat klaar. In 1968 kwam er een Gemaal bij de Parksluizen. Aan de Westzeedijk verrezen in de jaren zestig nog de uitbreiding van het Belastingkantoor, het Douanegebouw (1970), en een kantoorgebouw voor het Centraal Bureau voor de Arbeidsvoorziening van de Scheepvaartvereeniging Zuid (1964).

De Coolhaven Zuidzijde kreeg een onverwachte impuls in mei 1940. De na de aanleg van de Coolhaven beoogde bebouwing met bedrijven en kantoren was door de crisis niet van de grond gekomen. Er waren in 1933 maar enkele kavels op de hoek van de 1e IJzerstraat gerealiseerd met woningbouw en een bedrijfsgebouw. Verder was het de gemeente niet gelukt bedrijven te interesseren voor deze locatie, maar nu wilden diverse uit de binnenstad verdreven bedrijven hier wel bouwen.

Vanaf de westkant, het Coolhaventerras, werden al enkele gebouwen tijdens de eerste oorlogsjaren gerealiseerd. Het Algemeen Handelsblad noemde dit het 'nieuwe zakenkwartier'. In de jaren vijftig werd de rest volgebouwd. Aan de noordoostkant van de Coolhaven, bij het GEB-gebouw, kwamen noodbedrijfspanden: vijftien door het Rijk beschikbaar gestelde ‘hulphangars’. En er lag tegenover de Schonebergerweg een 'kantoorschip 1940' als tijdelijke bedrijfshuisvesting. In de jaren vijftig en zestig kwamen er twee schepen bij, de 'Prinses Irene' en de 'Prinses Wilhelmina' als huisvesting voor schipperskinderen.

Er lag een 'kantoorschip 1940' als tijdelijke bedrijfshuisvesting

Verder bleef de noord- en oostzijde van de Coolhaven onbebouwd, met uitzondering van de vooroorlogse bebouwing, het GEB-gebouw (1931) en de Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen (1940). Het Provisorium voor de Medische Faculteit aan de G.J. de Jonghweg uit 1966 werd later nog als school voor fysiotherapie gebruikt, maar in de jaren tachtig gesloopt. In 1970 was hier alleen de vrij onopvallende Deense zeemanskerk gekomen. Er waren vanaf midden jaren tachtig plannen voor een serie woontorens aan de oevers van de Coolhaven. Door de aanwezigheid van een tippelzone langs de G.J. de Jonghweg tot 1995 kwamen bouwplannen niet van de grond. Wel kwam er nog een tijdelijke opvang voor drugsverslaafden in de vorm van een boot. In 2001 werden twee vijftig meter hoge woontorens van KCAP bij de Pieter de Hoochbrug gebouwd. Met de realisatie van Little C in 2020, op de plek waar ooit het Provisorium stond, kreeg de oever van de Coolhaven definitief een recreatieve functie.

De bebouwing aan de Coolhaven Zuidzijde is een merkwaardige mix van traditionalistische en modernistische wederopbouw. Hier is duidelijk de langzaam, maar zekere doorbraak van het moderne bouwen zichtbaar, vaak zelfs in het werk van een en dezelfde architect. De Rotterdamse architect Dirk Dürrer (1892-1970) realiseerde vijf projecten aan de Coolhaven, en in zijn werk is die verandering van traditioneel naar modern goed zichtbaar.

Het eerste gebouw aan de westkant bij het Coolhaventerras was van Dürrer. Een bedrijfsgebouw met woningen erboven voor de N.V. Machinehandel Van Wijk en Boerma. Er werd veel beton toegepast, onder andere ook bij de verdiepingsbalklaag, want staal en hout waren slecht leverbaar. De bouw startte in januari 1941.

Naast de machinehandel kwam het pand voor N.V. van den Toorn’s IJzerhandel, waarvoor de Utrechtse traditionalistische architect G.M. Leeuwenberg (1899-1967) een symmetrisch magazijnpand ontwierp met vier royale toogdeuren, welke toegang geven tot het magazijn op den beganen grond en in het midden de trap, welke naar de kantoren op de eerste verdieping en de opslagplaatsen op de overige vier verdiepingen leiden. Het gebouw was eind 1941 klaar.

Het gebouw van Van Wijk en Boerma is gesloopt; dat van Van den Toorn is rond 1977 verbouwd tot studentenflats door het in studentenhuisvesting gespecialiseerde Architectenbureau Kraamer Partners.

Naast Van den Toorn kwam het pand voor de firma P.C.D. Kok, een ontwerp van de Rotterdamse architect J.P.L. Hendriks (1895-1975). Het bevatte een modern geoutilleerde koffie- en pindabranderij, een theemengerij en een opslagplaats van zuidvruchten. Het was gebouwd op de toekomst, want koffie, thee, pinda’s en zuidvruchten werden al lang niet meer aangevoerd.

Het geheel van beton opgetrokken pand krijgt een levendigen voorgevel, waarin de beteekenis van de branderij op de tweede verdieping is geaccentueerd door een groote glaspartij, voor welke pilasters zijn geplaatst. De gevel wordt opgetrokken in oranjekleurigen handvormsteen, versierd met crêmekleurigen kunststeen en het flauwhellende dak wordt afgedekt met roode Hollandsche pannen. Bedriegen de voorteekenen niet, dan is Rotterdam over zes maanden een bedrijf rijker, dat niet alleen technisch, maar ook aesthetisch representatief mag heeten.

Rotterdamsch Nieuwsblad 20 mei 1941

Ook IJzerhandel A. Helders en Zn. N.V. was uit de binnenstad verdreven. Het realiseerde tijdens de oorlogsjaren een fors pand aan de Coolhaven. Het ontwerp van Herman de Roos (1875-1942) was ruim honderd meter lang en werd in twee fases uitgevoerd. Eerst het oostelijke deel van 58 meter inclusief de hoofdentree. Dit eerste deel was in 1942 klaar. Het gebouw bestond uit een magazijn met een oppervlakte van bijna 3000 m2 over de gehele begane grond. Op de eerste verdieping waren kantoren, toonzalen en een kantine, terwijl de daar bovengelegen drie verdiepingen weer als magazijnen werden ingericht. Vanwege het gebrek aan hout werd veel beton toegepast. Onder supervisie van architectenbureau Van der Steur werd de tweede fase pas in 1954 gerealiseerd; De Roos was tijdens de oorlogsjaren overleden.

Tussen Helders en Kok werd op 18 december 1945 een kantoorgebouw van de N.V. Centrale Suikermaatschappij in gebruik genomen. Opnieuw een ontwerp van Jan Hendriks, dat al in 1941 bestekklaar was. Volgens Het Vrije Volk van 25 januari 1946 was dit het eerste na de bevrijding voltooide kantoorpand. Hiernaast werd tussen 1952 en 1956 in twee fases een blok gebouwd met bedrijfsruimtes op de begane grond en woningen op de drie verdiepingen erboven. Er is een poort naar het achterterrein, een soort expeditiehof. Het ontwerp van architect Wim van der Sluijs, een latere compagnon van Hendriks, is veel moderner dan de naaste buren.

Aan de andere kant van Helders werd tussen 1946 en 1947 een pand voor Papiergroothandel v.h. Gebr. Cats gebouwd. Het was een ontwerp van de Kraaijvangers, die in 1955 het fabriekscomplex van Cats aan de Sluisjesdijk zouden verzorgen.

Opnieuw Dürrer realiseerde een bedrijfsgebouw met woningen erboven in het deel van de Coolhaven dat overgaat in de Dunantstraat:

Inmiddels is aan het andere eind van de Coolhaven een nieuwe bouwerij onder handen genomen. Naast den Zuid-Hollandsche Koffie- en Theehandel gaat de N.V. H. en P. Voormolen vier panden neerzetten, welke op den beganen grond over de geheele diepte -29 m.- worden bebouwd en als magazijnen zullen dienst doen en daarboven komen drie woonlagen met ieder vier flats, welke van centrale trappenhuizen kunnen worden bereikt. Architect D. Dürrer, die de plannen heeft ontworpen, heeft 'n aantrekkelijke indeeling van de woning gemaakt, aan de havenkant is de groote woonkamer geprojecteerd over de geheele beschikbare breedte en aan de achterzijde liggen een groote en een kleine slaapkamer en een keuken. Rotterdamsch Nieuwsblad 16 december 1941

Dit complex is vervangen door nieuwbouw van het William Boothhuis in 1997.

Ook het grote bedrijfspand van drie verdiepingen op de hoek van de Coolhaven en de Dunantstraat was van Dürrer. Het bevatte 13.000 m2 bedrijfsruimte en drie bedrijfswoningen en is gebouwd tussen 1954 en 1956. Hier was vanaf 1968 KIPO (Knoops Inkoop Prijzen Organisatie) gevestigd. KIPO N.V. was een Nederlandse inkooporganisatie voor ambtenaren, die aangesloten leden kortingen bood op uiteenlopende artikelen als meubelen, huishoudelijke apparaten en waspoeder. De onderneming had op het hoogtepunt 80.000 tot 100.000 leden en 150 man personeel. KIPO ging in 1973 failliet, maar directeur Willem Bastiaan Knoops zette met twee zoons en vier werknemers zijn activiteiten voort onder de naam KAKO (Knoops Algemene Kortingen Organisatie).

Ook dit gebouw is gesloopt, in 2002, voor het complex Dukdalf van het Leger des Heils. Het Maatschappelijk Centrum, ontworpen door Spring architecten en opgeleverd in 2008, heeft 50 opvang- en 30 verpleegplaatsen.

Tenslotte ontwierp Dürrer ook nog de bedrijfsruimtes en woningen voor de Fa. Bosman op de zuidoosthoek van de Coolhaven en de 1e IJzerstraat. Dit project was in 1957 klaar en is opvallend modern en fris. In tien jaar tijd transformeerde Dürrer van traditioneel naar modern

Ook een andere Rotterdamse architect, Cornelis Hoogeveen (1881-1969), doorliep een vergelijkbaar proces. Hij is de architect van de twee woonblokken aan weerszijden van de Pieter de Hoochweg. Het grote bouwblok op de oosthoek heeft een L-vorm en zes woonlagen. Aan de Coolhaven liggen garagebedrijven op de begane grond. Het is tussen 1947 en 1949 gebouwd in opdracht van het pensioenfonds van Unilever. Het is enigszins traditioneel van architectuur, maar het heeft wel een betonskelet en er zijn liften toegepast. De betonnen balkonhekken en de betonelementen en baksteenversieringen in de gevel zijn karakteristiek voor de architectuur kort na de oorlog.

De westhoek van de Pieter de Hoochweg tussen Dunantstraat en Coolhaven werd tussen 1953 en 1956 door dezelfde architect bebouwd met 39 portiekwoningen, 5 kantoren, 5 bedrijfsruimten en 13 autoboxen. De gevels zijn strak en functioneel en vrijwel zonder enige versiering. De ramen in de gevel zijn geen gaten meer in het bakstenen muurvlak, maar horizontale stroken. In het bouwblok is een poort naar de expeditiehof.

De rest van het deel van de Coolhaven tussen Dunantstraat en Pieter de Hoochweg is tussen 1951 en 1954 volgebouwd met garages en bedrijfsruimte voor de NV Werklust met woningen erboven. Architect is Jac. Ouwerkerk (1906-196?), ook zo’n Rotterdamse architect die veel voor het bedrijfsleven werkte.

De bebouwing vanaf de Pieter de Hoochbrug volgt de bocht in de Coolhaven en komt uit op de Willem Buytewechstraat. Naast het hoekpand van Hoogeveen ligt opnieuw een woonblok met bedrijfsruimte van Dürrer, Coolhaven 36-42. Het complex met woningen op Coolhaven 24-34 is van architectenbureau Margry en werd tussen 1946 en 1953 gebouwd. Erachter ligt het particulier laboratorium „v.h. Dr A. Verwey". Het bedrijf, dat anno 2021 nog steeds bestaat, gebruikt de begane grond en een laagbouw aan een binnenhof. In dit indertijd grootste handelslaboratorium van Europa werden monsters en analyses gemaakt van een grote verscheidenheid aan scheepsladingen. Het complex werd juli 1953 geopend door K.P. van der Mandele.

Al 52 jaar lang wordt in dit laboratorium bemonsterd. Ettelijke duizenden tonnen walvistraan, chroomerts, kolen, copra en wat niet al werden gekocht en verkocht na de bemonstering en analyse door dit Rotterdamse bedrijf. Naar schatting ging het 't afgelopen jaar over een totale waarde van bijna twee milliard gulden. Een vertrouwenswerk van de eerste orde dus, dit nauwlettende laboratoriumonderzoek. Het Vrije Volk 16 juli 1953

Het bouwblok Coolhaven 14-22 is opnieuw van Dürrer en gebouwd tussen 1949 en 1952. Het afsluitende blok op de hoek van de Coolhaven en de Willem Buytewechstraat is tussen 1953 en 1955 gebouwd. Het bevat 18 woningen, twee winkels, vier bedrijfsruimten en twee kantoren. Het is ontworpen door het architectenbureau Vermeer en Herwaarden.

Het laatst gebouwde wederopbouwpand in deze buurt is het kantoorgebouw voor Aannemingsbedrijf Smits en Verhoeff aan de Pieter de Hoochweg 14-18 uit 1960, een ontwerp van architect Arie Krijgsman (1902-1986).

Het Coolhaveneiland heeft decennialang in de luwte van het stedelijk leven gelegen, tussen haven, stadsvernieuwingswijken en centrum. De grote infrastructurele barrières als de drukke Westzeedijk, het Maastunnelcircuit en de Coolhaven zorgden voor een geïsoleerde ligging. De aanwezigheid van de tippelzone aan de G.J. de Jonghweg zorgde voor verdere isolatie en overlast. Het grote aantal goedkope huurwoningen leidde tot een concentratie van kansarme bewoners.

De tippelzone werd in 1995 verplaatst naar de Keileweg, maar ook andere veranderingen hadden een positief effect. Zoals het vertrek van de havenactiviteiten rond Parkhaven en Schiehaven en de bouw van woningen op Müllerpier en Lloydpier. In combinatie met de komst van bedrijven uit de audiovisuele sector en horeca rond de Schiecentrale ontstond hier een levendig stadsdeel. De maritieme opleidingen kregen gezelschap van opleidingen voor theater en muziek.

De vooroorlogse kantoor- en schoolgebouwen kregen een nieuwe culturele bestemming. Diverse kantoorgebouwen werden getransformeerd tot woongebouwen: het Belastingkantoor (1998), het Douanegebouw (2016), het gebouw van de SVZ (2019), het Looiershof (2003) en het Oceaanhuis (2020). Er kwam studentenhuisvesting in verouderde kantoorgebouwen aan de Coolhaven (1977) en in het kantoorgebouw van de GEB (1993) aan de Willem Buytewechstraat. Ook het voormalige hoofdkantoor van de GEB aan de Rochussenstraat is verbouwd tot studentenhuisvesting (1993). Nieuwe plannen voor woningbouw zijn in de maak. Vooral aan de randen van het gebied is de gentrificatie zichtbaar; aan de Coolhaven Zuidzijde zijn galeries, kook- en yogastudio’s en architectenbureaus gevestigd. Maar ook opvanghuizen van het Leger des Heils aan de Westzeedijk en de Dunantstraat kregen een plek.