Centrum

Bij de binnenstad of het centrum van Rotterdam wordt in de context van de wederopbouw meestal gedacht aan het gehele gebied dat tijdens het bombardement van 1940 is verwoest. Het gebied binnen de brandgrens kent echter meerdere deelgebieden, waarvan het eigenlijke centrum vrij duidelijk is begrensd. Het centrum is het gebied tussen in het noorden het Weena, in het westen de Westersingel, in het zuiden de Westblaak, terwijl voor de oostelijke grens de afgetakte Rotte kan fungeren: de Delftsevaart en de Steigersgracht. In het centrum is het winkelgebied geconcentreerd, met vanouds de Hoogstraat en de Oude Binnenweg met het nieuwe Binnenwegplein en het pronkstuk van de wederopbouw: De Lijnbaan. Verder zijn er veel kantoorgebouwen, horeca, bioscopen en theaters en een klein deel woningbouw. De meeste woningbouw was natuurlijk in de groene buitenwijken gedacht.

De Coolsingel vormt de centrale as in het centrum. Voor de oorlog was met de bouw van stadhuis, postkantoor, beurs, hotel Atlanta, Erasmushuis en Bijenkorf al een begin gemaakt met de transformatie van deze voormalige singel tot brede stadsboulevard. In het Wederopbouwplan werd de Coolsingel aan de westkant nog verder verbreed. Omdat hotel Atlanta was blijven staan en dus op de oude rooilijn was gesitueerd, ontstond het idee van een dubbele rooilijn. Een aantal vooruitgeschoven gebouwen à la Atlanta, afgewisseld met terugliggende bebouwing met een breed trottoir ervoor. Het Holbeinhuis en Slavenburgs Bank aan weerszijden van het Stadhuisplein en ook het Hilton Hotel vormen de vooruitgeschoven gebouwen. Maar de architect van de Bijenkorf wilde niet meewerken aan een uitbouw (puist) aan zijn perfect rechthoekige gebouw, zodat hier als compromis een sculptuur van Naum Gabo kwam. In het tweede deel van de Coolsingel was al tijdens de oorlog de bouw van de Rotterdamsche Bank gestart. Dit gebouw ligt nog in het vooroorlogse stratenpatroon, waarbij de Coolsingel afbuigt naar de Schiedamse Vest. In het Basisplan is de Coolsingel recht getrokken richting de Schiedamsedijk. De Blaak is gedempt en dwars door de oude straten van de wijk Cool doorgebroken richting de Rochussenstraat. Het nieuwe deel kreeg de naam Westblaak. Op het kruispunt van Coolsingel en Blaak kwam een nieuw verkeersplein, het latere Churchillplein. Hiervoor moest het restant van de Bijenkorf van Dudok worden gesloopt. Jammer, maar helaas; bij de wederopbouw van Rotterdam was geen plek voor sentimenten. Het verleden moest de toekomst niet in de weg liggen. Aan de noordkant van de Coolsingel werd het Hofplein omgevormd tot rotonde. Veel ingrepen in het Basisplan van Van Traa, dat in 1946 definitief vastgesteld werd, hebben een verkeerstechnische achtergrond.

Het eerste deel van het centrum dat gereed kwam, is het winkelgebied rond het Binnenwegplein. De Oude Binnenweg, die in de eerste plannen overigens zou worden gesloopt, werd naadloos afgebouwd. Rond het Binnenwegplein verrees een aantal forse winkelgebouwen. Als eerste het bakstenen pand van Van Reeuwijk van architectenbureau Hendriks Van der Sluys & Van den Bosch, waarin tegenwoordig de MediaMarkt zit. Al in 1942 was de eerste paal geslagen, maar pas in 1950 was het klaar. Het gebouw viel al gauw in het niet bij het imposante moderne complex waarin drie winkels samen werden gehuisvest: Ter Meulen Wassen Van Vorst was bij de opening in 1951 hét voorbeeld voor moderne architectuur in het centrum. De architecten Van den Broek & Bakema realiseerden hier korte tijd later ook het winkelpand voor meubelwarenhuis H.H. de Klerk. Maar hun belangrijkste bijdrage aan de wederopbouw van Rotterdam vormde uiteraard het Lijnbaancomplex. Hier waren de nieuwste inzichten in het winkelontwerp gecombineerd met de nieuwste inzichten in architectuur en stedenbouw.

De winkels van de Lijnbaan werden niet gecombineerd met woningen erboven; de woningen kwamen in, voor die tijd, hoge Lijnbaanflats achter de winkelstraten. De Lijnbaan mondde richting de Coolsingel uit in het brede Stadhuisplein, met horeca en terrassen. Pas eind jaren zestig werd de Lijnbaan doorgetrokken tot het Binnenwegplein.

Met de bouw van de Bijenkorf in 1957 lag het belangrijkste winkelgebied nu ten westen van de Coolsingel. Het tweede winkelgebied rond de van oudsher populaire Hoogstraat en de Meent was minder succesvol. Rond het Beursplein concentreerde zich een nog wel een aantal populaire grootwinkelbedrijven: Vroom & Dreesmann, Hema, C&A, Peek & Cloppenburg, Lampe en Martens en iets verderop Huf en Galeries Modernes. Verder werden de Hoogstraat, de Korte Hoogstraat en de Meent volgebouwd met de traditionele combinatie van winkels op de begane grond en woningen erboven. Meestal een hoge begane grond met erboven vier lagen woningen, zoals elders in de stad te zien is bij de winkelgalerij aan de Witte de Withstraat, het blok aan de Schiedamsedijk en het blok aan de Mariniersweg. De RVS-flat in de Korte Hoogstraat wijkt hiervan af en bestaat uit een brede laagbouw van winkels op de begane grond en een ‘hoogbouw’ van zes lagen erachter.

De Westewagenstraat achter Vroom & Dreesmann vormt min of meer de overgang tussen de grote winkelpanden rond het Beursplein en de kleinschaliger bebouwing van het Laurenskwartier. Het was een zorgvuldig ontworpen ensemble van vrijstaande kantoorgebouwen op een onderbouw met winkels of horeca. Tussen de gebouwen door bleef de Laurenskerk altijd goed zichtbaar. De straat zat slecht in het voetgangerscircuit en kwam steeds meer in de verdrukking naarmate V&D werd uitgebreid. Twee van de drie kantoorgebouwen zijn in 2020 ondanks veel protest gesloopt.

Naast winkelen was er ook ruim baan voor de recreatieve functies van een stadscentrum. Aan weerszijden van het Schouwburgplein verrezen de Schouwburg, officieel een noodgebouw, en concertgebouw De Doelen. Het Rijnhotel aan de kop van de Westersingel en het Hilton Hotel zorgden voor de noodzakelijke hotelcapaciteit. Bij het bombardement was driekwart van de 2000 hotelbedden verloren gegaan. Aan het Stadhuisplein, de Coolsingel en het Beursplein kwamen cafés en restaurants. Ook vele bioscopen waren door het bombardement getroffen. Eerst betrokken Lumière, Tuschinski en Scala (Lutusca) een noodbioscoop op het Kruisplein. Rond het kruispunt Lijnbaan/Kruiskade kwamen eind jaren vijftig Lumière, Thalia en Corso om met het gespaard gebleven Luxor Theater een ‘bioscopenklaverblad’ te vormen. Op de Coolsingel hadden NRC en AD een Cineac-theater. Op de hoek van het Hofplein en de Coolsingel kwam nachtclub Bristol.

Om al de bewoners van de buiten het centrum gelegen woonwijken naar het centrum te krijgen waren goede wegen en openbaar vervoerslijnen nodig. De opening van de metro in 1968 was een belangrijke impuls voor met name de bewoners van de tuinsteden in Rotterdam-Zuid om naar het centrum te komen. Auto’s konden aanvankelijk -gratis- geparkeerd worden op de vele braakliggende terreinen en langs de straten, maar naarmate de stad verder werd afgebouwd kwamen er parkeergarages: onder het Schouwburgplein, in het Weenagebouw, aan de Nieuwemarkt, aan de Westblaak, bij het Bouwcentrum en bij de Bijenkorf. De eerste publieke parkeergarage was in 1957 te vinden bij garage Ben Maltha achter de Lijnbaan. Niet alleen de grote brede boulevards als Coolsingel, Weena en Blaak, maar ook de meeste gewone straten waren ruim genoeg voor autoverkeer. Pas in de jaren zeventig werden het Beursplein, de Hoogstraat, de Korte Hoogstraat, de Oude Binnenweg en het Binnenwegplein voetgangersstraten. Ook was een groot deel van de nieuwe stad voorzien van een stelsel van expeditiestraten en -hoven, zodat het publiek geen hinder had van het laden- en lossen van leveranciers.

Er woonden relatief weinig mensen in het centrum en omdat er vrijwel alleen appartementen werden gebouwd nog minder kinderen. De enige lagere scholen in het centrum kregen pas in 1965 een eigen gebouw aan de Nieuwemarkt met een openbare, christelijke en katholieke school. De katholieke Lucia kweekschool kreeg in 1957 nieuwbouw achter het gespaard gebleven klooster. Ook medische en sociaal-culturele voorzieningen waren er nauwelijks. Veel artsen hadden een praktijk op de eerste verdieping van de Olvehflat aan de Joost Banckertsplaats; het Doktershuis was toegankelijk via een aparte ingang. De herbouwde Laurenskerk kreeg gezelschap van de hervormde Pauluskerk aan de Westersingel, de katholieke Sint Dominicuskerk aan het Steiger en de Doopsgezinde kerk aan de Delftsevaart. In de Karel Doormanstraat kwam de Una Sancta kapel.

Het gespaard gebleven Schielandshuis kreeg een nieuwe functie als Historisch Museum der Stad Rotterdam, het latere Museum Rotterdam. Er waren ook enkele galeries en expositieruimtes in het centrum. Vooral het in 1970 geopende Lijnbaancentrum was een unieke manier om het winkelend publiek met kunst in contact te brengen. Het centrum van Rotterdam vulde zich langzaam maar zeker met bijzondere beelden van gerenommeerde nationale en internationale kunstenaars tot een openluchtmuseum: onder andere de Verwoeste Stad van Zadkine, het Ding van Gabo, het herdenkingsmonument van Andriessen, het kinetisch kunstwerk van Rickey en L’homme qui marche van Rodin.

Ondanks de aanwezigheid van winkels, horeca en woningen overheerste bij veel mensen het gevoel dat het centrum van Rotterdam vooral bestond uit kantoorgebouwen. De Coolsingel en de Blaak werden gedomineerd door grote bankgebouwen en aan de Westblaak en het Weena kwamen kantoorgebouwen. In een befaamd onderzoek van de socioloog prof. Wentholt uit 1968, De Binnenstadsbeleving en Rotterdam, staat te lezen: ,,De moderne bouwkunde is hier vreselijk; de stad is onherbergzaam, eentonig, rechthoekig; de stad is verbrokkeld door de aangelegde verkeersaders; het gezelligheidsleven is verdwenen.''

Eind jaren zestig veranderden de ideeën over stedenbouw en over de stad. Maar ook over de rol van de bewoners en gebruikers van de stad; de ‘consumenten’ van het ‘product’ stad moesten inspraak krijgen. Vooral als een aantal jonge, progressieve wethouders uit PvdA en D66 in de jaren zeventig aantreden gaat het roer radicaal om. Kantoren en hoogbouw gaan in de ban en de open plekken in de stad worden met woningbouw gevuld. Geen luxe appartementen, maar betaalbare woningen. De paviljoens van C70 op de Coolsingel en het Weena blijven staan, de Coolsingel wordt groen en diverse straten worden voetgangersgebied. Symbolisch voor deze omwenteling is het hertenkamp achter de Doelen. Aan het Schouwburgplein, dat na de bouw van de Doelen en een parkeergarage eronder eindelijk een stadsplein is geworden, wordt eindeloos gesleuteld. Er zijn zelfs plannen de open ruimte dicht te bouwen met kleinschalige architectuur.

Na de economische crisis rond 1980 start een nieuwe fase in de ontwikkeling van het centrum. De stad moet verder afgebouwd en verdicht, met kantoorgebouwen en woningbouw, winkels en culturele voorzieningen. De bouw van de WTC-toren boven het beursgebouw betekent een herwaardering van de verguisde hoogbouw. In rap tempo wordt er nu hoogbouw in en om het centrum gerealiseerd en Rotterdam wordt bekend vanwege de imposante skyline. In 1998 wordt op advies van de Engelse stedenbouwkundige John Worthington een hoogbouwzone bepaald, waarin de hoogbouw zich moet concentreren. Vanaf het Centraal Station via Weena en Coolsingel naar de Wilhelminapier.

De vernieuwing van het centrum lijkt aanvankelijk vooral ten koste van de wederopbouwarchitectuur te gaan. Bij de aanleg van het nieuwe winkelgebied de Koopgoot wordt een groot deel van het bouwblok met C&A en Hema gesloopt. Als de bioscopen van de Kruiskade hun functie verliezen aan een megabioscoop op het Schouwburgplein en er een nieuw Luxor Theater op de Kop van Zuid wordt gebouwd, lijken Thalia en Corso eraan te moeten geloven. Ook voor de Lijnbaan en de Lijnbaanflats worden verschillende plannen ontwikkeld, variërend van overkapping tot sloop.

Enerzijds wordt de vernieuwing en de hoogbouw enthousiast onthaald, maar dat dit ten koste gaat van de vertrouwde en geliefde wederopbouwpanden oogst ook veel kritiek. Vanaf begin jaren negentig strijdt het Comité Wederopbouw tegen die sloop en ook Monumentenzorg gaat zich met deze periode bezighouden. Wethouder Herman Meijer wijst als eerste in 1998 een dertigtal wederopbouwpanden als gemeentelijk monument aan en vanaf 2010 worden er ook steeds meer gebouwen als rijksmonument beschermd. Gerestaureerde gebouwen als het Groothandelsgebouw, Dudok, Donner, Slaakhuys en Het Industriegebouw tonen de bruikbaarheid en vergroten de populariteit van de wederopbouw. Rotterdam telt inmiddels twintig wederopbouwrijksmonumenten. De Lijnbaan wordt niet overkapt of gesloopt, maar gerestaureerd.

Maar niet alleen de architectonische meesterwerken bewijzen hun waarde. Ook minder prominente gebouwen en buurten krijgen een herwaardering: de Meent en Pannenkoekstraat, het Hoogkwartier en het Schieblok. Zo is in het centrum een interessante mix van oud en nieuw ontstaan.